Olejowiec gwinejski – właściwości, występowanie i zastosowanie w praktyce

Olejowiec gwinejski (Elaeis guineensis) to tropikalna palma należąca do rodziny arekowatych (Arecaceae). Znany jest również jako palma olejowa lub masłopalma gwinejska. Naturalnym obszarem jego występowania są wilgotne lasy Afryki Zachodniej i Środkowej, przede wszystkim Nigeria, Ghana i Kamerun.

Z biegiem czasu roślina została rozpowszechniona na inne kontynenty. Obecnie największe plantacje olejowca znajdują się w Azji Południowo-Wschodniej (głównie Indonezja i Malezja) oraz w Ameryce Południowej (Kolumbia, Brazylia, Ekwador).

Warunki uprawy olejowca gwinejskiego

Do prawidłowego wzrostu palma olejowa wymaga: temperatury w zakresie 25–32°C, wysokiego nasłonecznienia, braku przymrozków (źle znosi spadki poniżej 20°C), dużej wilgotności powietrza oraz rocznych opadów na poziomie 1800–2500 mm, żyznych gleb o lekko kwaśnym lub obojętnym odczynie (pH 5,0–7,0).

Morfologia palmy olejowej

Olejowiec gwinejski jest rośliną jednopienną. W warunkach naturalnych dorasta do 20–30 metrów wysokości, choć na plantacjach ogranicza się jego wzrost do ok. 15 metrów dla ułatwienia zbiorów. Posiada prosty, cylindryczny pień o średnicy 25–75 cm, zakotwiczony dzięki palowemu systemowi korzeniowemu z licznymi korzeniami przybyszowymi.

Liście palmy początkowo są lancetowate i całobrzegie. U dojrzałych roślin osiągają imponującą długość 5–7 metrów. Są pierzaste, skrętoległe, złożone z 100–160 par listków o długości 35–65 cm i szerokości 2–4 cm. Ogonki liściowe, często kolczaste u nasady, mogą mierzyć nawet 2 metry. Pojedynczy liść żyje około 3 lat – po opadnięciu pozostawia charakterystyczny ślad na pniu.

Kwiaty i owoce

Palma olejowa wytwarza osobne kwiaty żeńskie i męskie, zebrane w kłosokształtne kwiatostany, osłonięte dużymi, włóknistymi podsadkami. Pierwsze owoce pojawiają się zwykle 3–4 lata po posadzeniu, a dojrzewają po upływie 5–6 miesięcy od zapylenia.

Owocami są pestkowce o jagodopodobnym wyglądzie, przypominające dużą śliwkę (3–5 cm długości). Ich cienka, gładka skórka ma barwę czerwono-pomarańczową. Pod nią kryje się czerwony, oleisty miąższ, w którym znajduje się twarde jądro z nasionem. Owoce są jadalne i rosną w masywnych gronach ważących od 5 do 30 kg – każde z nich może liczyć od 1000 do 3000 sztuk.

Etymologia nazwy

Łacińska nazwa gatunku pochodzi od greckiego słowa elaeis („olej”) oraz łacińskiego guineensis („pochodzący z Gwinei”), co odnosi się do naturalnego zasięgu występowania tej palmy w rejonie Zatoki Gwinejskiej.

Olejowiec gwinejski (Elaeis guineensis) jest cenioną rośliną oleistą, która stanowi źródło dwóch kluczowych surowców: oleju palmowego pozyskiwanego z miąższu owoców oraz oleju z pestek (palm kernel oil) otrzymywanego z nasion. Oba oleje znajdują szerokie zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i spożywczym.

Proces otrzymywania oleju z pestek polega na tłoczeniu twardego ziarna palmy po jego wcześniejszym suszeniu i mieleniu. Natomiast charakterystyczny czerwony olej palmowy (red palm oil) uzyskuje się poprzez tłoczenie na gorąco miąższu owoców, co pozwala zachować intensywną barwę oraz bogactwo składników odżywczych – w tym karotenoidów i prowitaminy A (beta-karotenu).

Tradycyjne zastosowanie w medycynie ludowej

Olejowiec gwinejski od wieków odgrywał ważną rolę w tradycyjnym lecznictwie Afryki i Azji. Korzenie palmy stosowano w postaci odwarów jako środek moczopędny i przeciwreumatyczny. Liście przykładano zewnętrznie w formie papki na rany i skaleczenia, a napary z ich wykorzystaniem pito w razie przeziębień przebiegających z gorączką, bólami głowy czy infekcjami jelitowymi z towarzyszącymi wymiotami i biegunką.

W medycynie ludowej szczególnie ceniony był nieprzetworzony czerwony olej z miąższu owoców. Stosowano go miejscowo w leczeniu chorób skóry – przy oparzeniach (także słonecznych), podrażnieniach, egzemach i suchości skóry. W niektórych tradycjach olej łączono z ziołami i podawano doustnie jako środek przeciwbólowy i przeciwzapalny, np. przy dolegliwościach żołądkowych. W ajurwedzie olej palmowy pełnił natomiast funkcję nośnika dla ziół wykorzystywanych w masażach leczniczych, a także wspomagająco w terapii astmy i kaszlu towarzyszącego infekcjom.

Współczesne zastosowania farmaceutyczne i kosmetyczne

W farmacji oleje z miąższu i pestek stosowane są jako składniki suplementów diety i surowce technologiczne przy wytwarzaniu różnych postaci leków – kapsułek, płynnych ekstraktów czy kropli olejowych. Zawierają one bogaty zestaw bioaktywnych związków: tokotrienole i tokoferole (formy witaminy E), fitosterole, karotenoidy oraz skwalen. Dzięki temu wykazują działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne, wspierają układ sercowo-naczyniowy, chronią komórki organizmu przed stresem oksydacyjnym (co może ograniczać ryzyko chorób przewlekłych, takich jak cukrzyca, nowotwory czy schorzenia neurodegeneracyjne), a także wspomagają prawidłowe funkcjonowanie narządu wzroku.

W kosmetologii olej palmowy, szczególnie jego oczyszczone frakcje, stosuje się jako bazę tłuszczową w maściach, czopkach, kremach i balsamach. Olej z pestek (Palm Kernel Oil) tworzy na powierzchni skóry warstwę okluzyjną, ograniczającą transepidermalną utratę wody, co sprzyja poprawie nawilżenia. Jest polecany do pielęgnacji suchych, zrogowaciałych partii skóry (pięty, łokcie, kolana). Znajduje także zastosowanie w produktach do pielęgnacji włosów, gdzie wygładza łuski, ułatwia rozczesywanie i nadaje pasmom zdrowy połysk. Obecny jest również w naturalnych mydłach oraz wielu preparatach aptecznych i drogeryjnych.

Zastosowania spożywcze

W Europie i Stanach Zjednoczonych najczęściej stosuje się rafinowany olej palmowy, który jest bezwonny i jasnożółty. Stanowi popularny składnik margaryn, wyrobów cukierniczych, czekolad, lodów oraz produktów piekarniczych.

Skład chemiczny i właściwości

Czerwony olej palmowy, pozyskiwany z miąższu owoców, zawiera znaczące ilości karotenoidów, będących prekursorami witaminy A, co sprawia, że może zapobiegać niedoborom tej witaminy.

Skład kwasów tłuszczowych oleju z miąższu obejmuje głównie kwas palmitynowy (nasycony), oleinowy (jednonienasycony) oraz linolowy (wielonienasycony). W przeciwieństwie do niego olej z pestek (Palm Kernel Oil) charakteryzuje się bardzo wysoką zawartością tłuszczów nasyconych – przekraczającą 80%. Ma również inne właściwości fizyczne: poniżej 20°C pozostaje twardy, natomiast w wyższych temperaturach topi się szybciej niż olej z miąższu.

Olejowiec gwinejski (Elaeis guineensis) jest rośliną bogatą w liczne substancje biologicznie czynne, które występują zarówno w miąższu owoców, pestkach, jak i w liściach oraz korze. Z miąższu owoców pozyskuje się czerwony olej palmowy (Palm oil), będący niezwykle cennym źródłem naturalnych barwników – karotenoidów (takich jak fitoen, fitofluen, cis-β-karoten, β-karoten, α-karoten, cis-α-karoten, ζ-karoten, γ-karoten, δ-karoten, neurosporen, β-zeakaroten, α-zeakaroten i likopen). Ponadto olej zawiera liczne związki o aktywności antyoksydacyjnej, w tym tokoferole (α, β, γ i δ) oraz tokotrienole (α, β, γ i δ), a także fitosterole roślinne (m.in. beta-sitosterol i kampesterol), skwalen oraz kwasy tłuszczowe – zarówno jednonienasycone i wielonienasycone (oleinowy, linolowy), jak i nasycone (w tym kwas oleinowy).

Z kolei w oleju z pestek palmy (Palm Kernel Oil) zidentyfikowano przede wszystkim średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe – kwas laurynowy, kaprynowy, kaprylowy i mirystynowy. Surowiec ten dostarcza również steroli roślinnych (stigmasterol, kampesterol), mieszaniny tokoferoli (witamina E), a także mono- i diglicerydów.

Bogactwem substancji czynnych charakteryzują się również liście i kora palmy olejowej. Zawierają one flawonoidy (kwercetynę, kemferol, luteolinę, apigeninę, rutynę), garbniki – w tym taniny hydroksybenzoesowe, katechiny i epikatechiny, kwas galusowy i jego pochodne oraz kwas elagowy – a także saponiny (głównie triterpenowe, w mniejszych ilościach steroidowe) i alkaloidy.

Działanie biologiczne i zdrowotne

Najważniejszymi substancjami czynnymi czerwonego oleju palmowego są tokotrienole, tokoferole i karotenoidy, które determinują jego silne właściwości antyoksydacyjne. Zdolność do neutralizowania wolnych rodników została potwierdzona zarówno w badaniach in vitro na liniach komórkowych, jak i in vivo na zwierzętach laboratoryjnych. Dzięki temu olej może odgrywać istotną rolę w zapobieganiu chorobom wynikającym z zaburzeń równowagi oksydacyjnej komórek.

W badaniach na szczurach laboratoryjnych wykazano, że tokotrienole obecne w oleju palmowym hamują proces peroksydacji lipidów w komórkach neuronalnych, co wskazuje na ich aktywność neuroprotekcyjną. Podejrzewa się, że związki te mogą wspomagać profilaktykę chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera czy choroba Parkinsona, poprzez redukcję stresu oksydacyjnego w obrębie ośrodkowego układu nerwowego i wspieranie regeneracji neuronów.

Inne badania dowodzą, że tokotrienole palmowe działają ochronnie po intensywnym wysiłku fizycznym, zapobiegając oksydacyjnemu uszkodzeniu białek oraz lipidów komórkowych. Surowy, czerwony olej palmowy uchodzi za jedno z najbogatszych naturalnych źródeł karotenoidów – zawiera ich od 500 do 700 ppm. Dzięki temu związki te wspierają ochronę organizmu przed rozwojem miażdżycy, nowotworów oraz chorób o podłożu zapalnym, w tym zapaleniem stawów.

Wpływ na profil lipidowy

Kwestia oddziaływania oleju palmowego na metabolizm lipidów budzi wiele kontrowersji. W porównaniu z innymi olejami roślinnymi, olej palmowy cechuje się umiarkowaną zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), nadmierna podaż tłuszczów nasyconych sprzyja wzrostowi frakcji LDL cholesterolu. Jednak coraz liczniejsze badania sugerują, że wpływ oleju palmowego na gospodarkę lipidową jest raczej neutralny. Co więcej, tokoferole i tokotrienole obecne w surowcu mogą wspierać regulację profilu lipidowego. W jednym z badań klinicznych przeprowadzonych u pacjentów z hipercholesterolemią, suplementacja tokotrienolami palmowymi doprowadziła do obniżenia poziomu LDL cholesterolu aż o około 20%.

Właściwości przeciwnowotworowe

Tokotrienole zawarte w oleju palmowym wykazują również potencjalne działanie przeciwnowotworowe. Mechanizm ich aktywności jest wieloczynnikowy. W badaniach in vitro udokumentowano, że związki te hamują proliferację komórek nowotworowych w przypadku różnych typów nowotworów, m.in. raka piersi, prostaty, płuc, wątroby oraz jelita grubego.

Olejowiec gwinejski (Elaeis guineensis) dostarcza dwóch cennych surowców: oleju palmowego pozyskiwanego z miąższu owoców (Elaeis Guineensis Oil) oraz oleju z pestek palmy (Elaeis Guineensis Kernel Oil). Oba oleje znajdują zastosowanie zarówno w farmakologii, jak i w kosmetyce.

W aptekach dostępne są suplementy diety w postaci kapsułek lub kropli, zawierające mieszaniny tokotrienoli i tokoferoli, skwalenu roślinnego, fitosteroli i karotenoidów z czerwonego oleju palmowego. Preparaty te przeznaczone są dla osób, które chcą wspierać organizm w walce ze stresem oksydacyjnym, wzmacniać odporność, chronić narząd wzroku oraz poprawiać kondycję skóry, włosów i paznokci.

Nierafinowany czerwony olej palmowy jest ceniony zarówno w kuchni, jak i w pielęgnacji skóry. Zawiera wysokie stężenie karotenoidów i tokoferoli, które nadają mu intensywną barwę i właściwości antyoksydacyjne. Z kolei olej z pestek palmowych szeroko wykorzystuje się w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym. Oba oleje stanowią podstawowy składnik wielu gotowych produktów, takich jak mydła, kremy, balsamy, pomadki ochronne czy peelingi.

W farmacji olej z olejowca gwinejskiego, w postaci półstałych tłuszczów roślinnych, wykorzystywany jest do produkcji maści, czopków, kremów oraz jako stabilizator w kapsułkach.

Domowe zastosowania oleju palmowego

1. Maseczka regenerująca do włosów

• 1 łyżka nierafinowanego czerwonego oleju palmowego

• 1 łyżeczka oleju kokosowego

• 1 łyżka miodu

Wymieszaj wszystkie składniki, lekko podgrzej (np. w kąpieli wodnej), a następnie nałóż na wilgotne włosy. Owiń głowę ręcznikiem i pozostaw na 30–40 minut. Po tym czasie umyj włosy łagodnym szamponem. Maseczka intensywnie nawilża, wygładza łuski włosów i nadaje im blask.

2. Balsam ochronny do skóry suchej i spękanej

• 2 łyżki oleju z pestek palmowych (Elaeis Guineensis Kernel Oil)

• 1 łyżeczka masła shea

• kilka kropli witaminy E (opcjonalnie)

Rozpuść olej i masło w kąpieli wodnej, wymieszaj, przelej do małego słoiczka i odstaw do stężenia. Balsam tworzy na skórze warstwę ochronną, ogranicza utratę wody i doskonale natłuszcza suche partie ciała (np. pięty, łokcie, dłonie).

3. Kulinarne wykorzystanie – duszone warzywa w czerwonym oleju palmowym

• 2 łyżki nierafinowanego czerwonego oleju palmowego

• 1 cebula

• 2 marchewki

• 1 papryka

• 1 cukinia

• przyprawy: sól, pieprz, kurkuma, odrobina imbiru

Pokrój warzywa, podsmaż na czerwonym oleju palmowym, a następnie duś pod przykryciem około 15 minut. Olej nada potrawie intensywną barwę, głęboki smak oraz wzbogaci ją w naturalne antyoksydanty, zwłaszcza karotenoidy.

Przy typowym, umiarkowanym spożyciu oleju palmowego w codziennej diecie interakcje z lekami są mało prawdopodobne i rzadko klinicznie istotne. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku koncentrowanych suplementów (ekstrakty, kapsułki, preparaty zawierające wysoki udział tokotrienoli/tokoferoli lub innych frakcji olejowych) — tu ryzyko oddziaływań farmakologicznych jest większe i wymaga ostrożności.

1) Ryzyko nasilenia działania leków przeciwzakrzepowych i przeciwpłytkowych

Tokotrienole i tokoferole (składniki z grupy witaminy E) wykazują właściwości antyoksydacyjne, a w badaniach klinicznych wyższe stężenia witaminy E w surowicy były powiązane z większym ryzykiem krwawień u pacjentów przyjmujących doustne antykoagulanty (np. warfarynę/acenokumarol). Dlatego wysokodawkowe suplementy zawierające frakcje witaminy E z oleju palmowego mogą teoretycznie nasilać działanie antykoagulantów i zwiększać ryzyko krwawień. Dotyczy to także równoległego stosowania z lekami przeciwpłytkowymi (kwas acetylosalicylowy, klopidogrel, tikagrelor, prasugrel) oraz — z ostrożnością — z nowymi doustnymi antykoagulantami (NOAC/DOAC), gdzie dane są ograniczone i niejednoznaczne. Zalecenie praktyczne: pacjenci na antykoagulantach powinni unikać dodatkowych, wysokodawkowych preparatów witaminy E/tokotrienoli bez konsultacji z lekarzem i monitorować parametry krzepnięcia (np. INR przy warfarynie).

2) Interakcje z lekami obniżającymi poziom lipidów (statyny, fibraty)

W badaniach przedklinicznych i kilku badaniach klinicznych wykazano, że tokotrienole mogą działać synergistycznie z lekami hamującymi syntezę cholesterolu (np. statynami) i w niektórych próbach dodatnio wpływały na lipidogram. Jednocześnie wyniki badań klinicznych są zmienne — część badań sugeruje korzystny wpływ tokotrienoli na LDL/TC, inne metaanalizy nie potwierdzają istotnego efektu. Z tego powodu stosowanie skoncentrowanych tokotrienoli równolegle ze statynami lub fibratami wymaga ostrożności i kontroli profilu lipidowego — szczególnie jeśli celem jest zmiana dawki leku na receptę. Niektóre badania wykazują efekt addycyjny; inne wskazują brak istotnej zmiany, dlatego konieczna jest indywidualna ocena korzyści i ryzyka.

3) Zwiększone wchłanianie substancji rozpuszczalnych w tłuszczach (karotenoidy, witamina A)

Karotenoidy obecne w czerwonym oleju palmowym (np. β-karoten) oraz tłuszczowa postać ekstraktu sprzyjają tworzeniu mikeli w jelicie i zwiększają wchłanianie związków rozpuszczalnych w tłuszczach. W praktyce oznacza to, że jednoczesne przyjmowanie dużych dawek czerwonego oleju palmowego lub skoncentrowanych suplementów może zwiększyć wchłanianie innych substancji lipofilnych, w tym preform witaminy A. W efekcie może dojść do nasilonej ekspozycji na retinoidy lub witaminę A (np. przy jednoczesnym stosowaniu izotretynoiny), co z kolei zwiększa ryzyko toksyczności witaminy A. Dlatego pacjenci przyjmujący retinoidy powinni zachować ostrożność i skonsultować suplementację z lekarzem.

4) Interakcje z lekami przeciwpadaczkowymi i innymi (teoretyczne)

Część doniesień eksperymentalnych i farmakokinetycznych sugeruje, że składniki oleju (np. tokoferole/tokotrienole) mogą wpływać na enzymy wątrobowe, co teoretycznie zmienia metabolizm niektórych leków metabolizowanych przez CYP. Dowody są jednak ograniczone i często sprzeczne. Z tego powodu mówi się o możliwym, ale nieudowodnionym klinicznie ryzyku i o potrzebie ostrożnego podejścia przy jednoczesnym stosowaniu wysoce wyspecjalizowanych terapii (np. leków o wąskim indeksie terapeutycznym).

Olej palmowy jest powszechnie spożywany w żywności. Przyjmowany w nadmiarze przyczynia się do wzrostu poziomu cholesterolu we krwi i rozwoju miażdżycy. Dotyczy to przede wszystkim rafinowanego oleju palmowego zawierającego duże ilości nasyconych kwasów tłuszczowych. Zwiększa to ryzyko chorób sercowo - naczyniowych. Dodatkowo długotrwałe spożywanie dużych ilości oleju palmowego ma działanie prozapalne. 

Wysoka kaloryczność oleju palmowego (około 884 kcal w 100 gramach) sprzyja wzrostowi masy ciała i zwiększa ryzyko nadwagi/otyłości. Nadmierne spożycie oleju palmowego może prowadzić do rozwoju chorób takich jak otyłość brzuszna, insulinooporność czy cukrzyca typu 2.

Kosmetyki z olejem palmowym mogą wywołać reakcje nadwrażliwości objawiające się świądem, pieczeniem, rumieniem i wysypką.