Szarotka alpejska - występowanie, skład i właściwości

Szarotka alpejska jest elementem tradycyjnego ziołolecznictwa krajów alpejskich (Austrii, Szwajcarii, Francji i Włoch). Na obszarach swojego występowania roślinę od dawna wykorzystywano do leczenia infekcji dróg oddechowych przebiegających z uporczywym kaszlem i gorączką, w tym zapalenia płuc. Sproszkowane ziele, a także napary i nalewki z szarotki alpejskiej stosowano do łagodzenia dolegliwości przewodu pokarmowego m.in. niestrawności po posiłkach, bólu brzucha oraz biegunki. Często zioło gotowano w winie lub mieszano z mlekiem. Współczesne badania potwierdzają słuszność tych praktyk etno - medycznych, ponieważ roślina wykazuje szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego. W przeprowadzonych doświadczeniach szarotka alpejska wyraźnie hamowała rozwój szczepów bakterii takich jak Enterococcus faecium, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae i Streptococcus pyogenes odpowiedzialnych za rozwój zakażeń u ludzi. Różne części edelweiss używane były przez miejscową ludność obszarów alpejskich w celach przeciwnowotworowych. Przykładowo, kompresami nasączonymi wywarem z szarotki okładano piersi kobiet chorujących na raka piersi. Szarotka miała również łagodzić choroby układu sercowo-naczyniowego i zmniejszać dolegliwości towarzyszące dusznicy bolesnej. Współcześnie potwierdzono badaniami właściwości przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe i antyoksydacyjne Leontopodium alpinum, które wynikają z zawartości wielu związków aktywnych biologicznie w surowcach pozyskanych z byliny.

Szarotka jest coraz bardziej popularna w przemyśle kosmetycznym, gdzie docenia się jej właściwości przeciwstarzeniowe. Ze względu na ograniczony dostęp do rośliny, która posiada status gatunku objętego ochroną opracowano metody uprawy szarotki alpejskiej na skalę przemysłową oraz wykorzystuje się techniki hodowli komórkowej tkanek Leontopodium alpinum. Szarotka alpejska posiada właściwości antyoksydacyjne, chroniąc tym samym komórki skóry przed efektami działania wolnych rodników. Roślina skutecznie przeciwdziała procesowi przedwczesnego starzenia się skóry narażonej na niekorzystne warunki środowiskowe (słońce, wiatr, mróz, zanieczyszczenia środowiska). Regularna aplikacja kosmetyków zawierających Leontopodium Alpinum Flower/Leaf Extract poprawia stopień nawilżenia skóry,  a także wpływa na polepszenie jej elastyczności dzięki hamowaniu enzymów odpowiedzialnych za degradację tkanek łącznych (hialuronidazy, elastazy). Szarotka alpejska zawiera związki o działaniu przeciwzapalnym i z tego względu może pomóc osobom zmagającym się np. z trądzikiem. W ekstrakcie z Leontopodium alpinum odkryto pochodne luteoliny o właściwościach przeciwsłonecznych, które w przyszłości mogą stanowić naturalną alternatywę dla syntetycznych związków używanych jako filtry UV. Obecnie wyciągi z nadziemnych części szarotki bywają dodatkiem do kosmetyków przeciwsłonecznych.

Ekstrakt z szarotki alpejskiej w kosmetykach do włosów zapewnia lepsze nawilżenie i odżywienie łodygi włosowej. Dzięki właściwością antyoksydacyjnym chroni włosy przed szkodliwym wpływem czynników zewnętrznych.

Szarotka alpejska Leontopodium alpinum to bylina należąca do rodziny astrowatych Asteraceae. Bywa określana również jako Edelweiss. W regionie polskich Tatr nazywa się ją kocią łapką, siwymi języczkami, stopcem lub sukiennikiem.

Szarotka alpejska jest gatunkiem endemicznym, występującym w rejonach wysokogórskich na obszarze wybranych krajów Europy (głównie Austrii, Szwajcarii, Niemiec oraz Polski, Słowacji, Ukrainy, Albanii, Bułgarii, Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Włoch, Czarnogóry, Rumunii, Serbii, Słowenii, Hiszpanii i Francji). Leontopodium alpinum to wieloletnia dzika bylina rosnąca na wapiennych skalistych zboczach (na wysokościach 1500 - 3000 metrów n.p.m.). Roślinę spotyka się w Pirenejach, Alpach, Tatrach oraz w Górach Półwyspu Bałkańskiego. Bywa uprawiana również jako gatunek ozdobny w przydomowych ogrodach skalnych i na podwyższonych rabatach.

Szarotka dobrze znosi niekorzystne warunki atmosferyczne (niskie temperatury, okresy dużego nasłonecznienia, wiatry, opady oraz susze). Preferuje gleby przepuszczalne i piaszczyste, o pH neutralnym do zasadowego (głównie wapienne).

Bylina ma postać  luźno kępkowego, wełnistego dzikiego kwiatu. Jej kwiaty oraz liście są pokryte charakterystycznym biało- srebrzystym kutnerem, który pełni ważną funkcję - ogranicza parowanie wody z tkanek rośliny oraz chroni ją przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi (np. ostrym słońcem). Szarotka alpejska może rozrastać się za pomocą kłączy tworząc pokaźne i gęste połacie liści różyczkowych. Jest byliną niską - jej sztywne, wyprostowane i rzadko rozgałęzione pędy dorastają maksymalnie do 15 - 20 cm wysokości. Pędy Leontopodium alpinum są słabo ulistnione, z liśćmi ułożonymi skrętolegle wzdłuż łodygi. Liście o szarej, niebieskawej lub srebrzystej barwie mają równowąsko- lancetowaty kształt i krótkie ogonki liściowe. Okres kwitnienia szarotki alpejskiej przypada na miesiące letnie (czerwiec, lipiec, sierpień). Żółtawe i rurkowe kwiaty tworzą baldachogrona na szczytach pędów. Występuje podział na kwiaty męskie (posiadające pręciki w liczbie 5 sztuk każdy) oraz kwiaty żeńskie (z pojedynczym słupkiem). Kwiaty otoczone są ułożonymi na kształt gwiazdy liśćmi przykwiatkowymi (biało wełnistymi podsadkami). Owocem szarotki alpejskiej jest jednonasienna niełupka o długości ok. 1 mm zaopatrzona w puch kielichowy ułatwiający rozsiewanie się nasion.

Łacińska nazywa szarotki alpejskiej pochodzi od słów léōn tj. kot oraz pódion tj. stopa. Odnosi się do charakterystycznego wyglądu byliny przypominającej nieco puszystą kocią łapkę.

W wielu krajach szarotka alpejska jest gatunkiem chronionym. W Polsce roślina jest objęta ścisłą ochroną gatunkową.

Analiza składu szarotki alpejskiej wykazała obecność wielu związków aktywnych biologicznie wykazujących działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne, antydrobnoustrojowe, cytoprotekcyjne i ochronne na układ krążenia. Z rośliny wyodrębniono terpenoidy (analogi seskwiterpenów, bisabolenów), fenylopropanoidy (kwasy fenolowe, flawonoidy, kumaryny i lignany), kwasy tłuszczowe oraz poliacetyleny. Korzeń Leontopodium nivale zawiera m.in. należące do seskwiterpenoidów izokomen i jego pochodne, modhefen, pochodną kariofilenu: 6-acetoksy-3(15),7(14)-kariofiladien, silfinen, octan silfiperfolenu, cedrelanol, analogi bisabololu oraz T-kadinol. W części nadziemnej rośliny odkryto flawonoidy (apigeninę, chrysoeriol, luteolinę i kwercetynę), związki chlorogenowe, 3,4-di-Kwasy O-kawoilochinowe, kwas lentopodowy i kwas leontopodowy B. Do lignanów szarotki alpejskiej zalicza się m.in. leoligine i jej pochodne (5-metoksyleoliginę, 5,50- dimetoksyleloginę). Z korzenia wyizolowano sitosterol, poliacetylen i jego analogi, natomiast w części nadziemnej kwasy linolowy i linolenowy.

Szarotka alpejska wykazuje właściwości przeciwbakteryjne, co dotychczas udowodniono przeprowadzając badania in vitro. Ekstrakty pozyskane z części nadziemnych i korzeni rośliny skutecznie hamowały rozwój analizowanych szczepów bakterii będących częstymi patogenami organizmu człowieka m.in.  Bacillus subtilis, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Staphylococcus pneumoniae, Enterococcus faecium i Streptococcus pyogenes. Działanie przeciwbakteryjne przypisano obecności w szarotce alpejskiej takich związków jak kwasy tłuszczowe, kumaryny, pochodne bisabololu oraz seskwiterpeny (m.in. izokomenowi, beta- izokomenowi i silfinenowi).

Zarówno badania in vitro w testach mikropłytkowych, jak i te przeprowadzone in vivo na zwierzętach laboratoryjnych wykazały działanie zwiększające stężenie neuroprzekaźnika- acetylocholiny pod wpływem szarotki alpejskiej. Mechanizm tej aktywności przypisano hamowaniu enzymu acetylocholinoestreazy, która odpowiada za rozkład acetylocholiny do choliny i reszty kwasu octowego. Obecne na rynku farmaceutycznym leki stosowane w terapii chorób neurodegeneracyjnych (m.in. w chorobie Alzheimera) są właśnie odwracalnymi inhibitorami acetylocholinoesterazy. Najprawdopodobniej za neuroprotekcyjne działanie rośliny odpowiadają zawarte w niej seskwiterpeny, które podnosimy poziom acetylocholiny w OUN podczas doświadczeń. Co ciekawe, obecny w roślinie izokomen wspomagał uczenie się, pamięć i miał znaczący wpływ na zachowanie zwierząt. Przyszłościowo szarotka alpejska może zostać wykorzystana w terapii chorób neurodegeneracyjnych. 

Szarotka alpejska wykazuje ochronny wpływ na układ sercowo- naczyniowy i może stanowić element profilaktyki choroby miażdżycowej. Znaczącą rolę odgrywa należąca do grupy lignanów rośliny leoligina, która ma zdolność do obniżania poziomu cholesterolu we krwi. W badaniach na zwierzętach udowodniono jej właściwości hipolipemiczne, obniżanie poziomu glukozy we krwi oraz znaczący wpływ na utratę masy ciała zwierząt. Mechanizm obniżania poziomu lipidów osoczowych leoliginy wynika m.in. ze zdolności związku do hamowania enzymu reduktazy 3-hydroksy-3-metylo-glutarylo-CoA (HMGCR) poprzez unikalny, inny niż statyny sposób wiązania. Dodatkowo wykazano że związek hamuje proliferację komórek mięśniówki gładkiej naczyń poprzez indukcję zatrzymania cyklu komórkowego w fazie G1. Pochodna leoliginy- 5-metoksyleoligina posiada właściwości kardioprotekcyjne, które potencjalnie mogą być wykorzystane np. w rekonwalescencji osób po zawale mięśnia sercowego.

Hodowle komórek szarotki alpejskiej potencjalnie mogą być źródłem substancji o działaniu przeciwzapalnym. Kwas lentopodowy, bisabolen, tricykliczne seskwiterpeny, kumaryny i lignany obecne w ekstraktach szarotki alpejskiej posiadają udowodnione badaniami własności hamujące kaskadę reakcji zapalnej. W jednym z doświadczeń stan zapalny wywołany różnymi czynnikami (promieniowanim UVA+UVB, lipopolisacharydem LPS, utlenioną lipoproteiną o małej gęstości oxLDL i mieszaniną cytokin prozapalnych) był skutecznie hamowany przez ekstrakt etanolowy standaryzowany na wysoką zawartość kwasu lentopodowego.

Glikozylacja zachodząca w obrębie komórek skóry i produkty powstające w wyniku tego procesu wywierają negatywny wpływ na komórki skóry i przyspieszają proces jej starzenia. Wykazano, że ekstrakty z szarotki alpejskiej ograniczają kumulowanie się szkodliwych produktów glikozylacji. Dodatkowo składniki rośliny mają zdolność hamowania glikacji kolagenu typu IV oraz aktywacji genów Glo 1, który bierze udział w ochronie pro-keratynocytów przed uszkodzeniami oksydacyjnymi.

Na rynku dostępny jest ekstrakt z liści i/lub kwiatów szarotki alpejskiej Leontopodium Alpinum Flower/Leaf Extract. Może być on z powodzeniem stosowany na skórę twarzy i całego ciała oraz do pielęgnacji włosów.

Ekstrakt dodaje się do gotowych produktów kosmetycznych (kremów, balsamów, maseczek oraz szamponów i odżywek do włosów) lub nanosi się bezpośrednio na skórę/ włosy. Kosmetyk jest polecany do pielęgnacji wszystkich typów cery, a zwłaszcza dla osób borykających się z trądzikiem. Ekstrakt z szarotki alpejskiej dzięki właściwościom antyoksydacyjnym doskonale wspomaga w walce z problemem starzejącej się, pozbawionej blasku skóry.

Leontopodium Alpinum Flower/Leaf Extract jest składnikiem gotowych preparatów pielęgnacyjnych do włosów suchych, puszących się i matowych. Produkt nawilża łodygi włosów i przeciwdziała szkodliwemu działaniu promieniowania UV (naturalny filtr słoneczny).

Zalecane stężenie ekstraktu z szarotki alpejskiej mieści się w granicach 0,5 - 5%. 

Ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa kobiety ciężarne i karmiące piersią nie powinny stosować ekstraktu bez konsultacji z lekarzem.

Brakuje danych na temat działań niepożądanych po zastosowaniu ekstraktu z szarotki alpejskiej na skórę. Aplikacja kosmetyków zawierających Leontopodium Alpinum Flower/Leaf Extract (jak każdego produktu roślinnego) może wiązać się z wystąpieniem reakcji alergicznej objawiającej się m.in. wysypką, pokrzywką, zaczerwienieniem i swędzeniem skóry.