Pistacja kleista — jakie właściwości ma drzewo mastyksowe?

Pistacja kleista (łac. Pistacia lentiscus) to roślina należąca do rodziny nanerczowatych Anacardiaceae. Nazywana jest często drzewem mastyksowym bądź lentyszkiem. Preferuje słoneczne i suche stanowiska wzrostu. Najlepiej rośnie na przepuszczalnej, piaszczystej lub kamienistej glebie o zasadowym pH (6,5-8). Najkorzystniejsze są dla niej temperatury dzienne wynoszące 18-24°C, ale toleruje również szerszy zakres 12-40°C. Ze względu na płytki system korzeniowy nie jest odporna na mrozy.
Pistacja kleista występuje w krajach basenu Morza Śródziemnego, na obszarach Afryki Północnej i Wysp Kanaryjskich oraz w Azji Zachodniej. Jest szczególnie rozpowszechniona na południowo-wschodnich terenach Półwyspu Iberyjskiego. W środowisku naturalnym porasta łagodne zbocza wzgórz, zwykle mieszczące się na obszarach nadmorskich. Roślinę można spotkać na wysokościach do 1100 m n.p.m. Tworzy zarośla makii z innymi gatunkami drzew i krzewów, m.in. z drzewami oliwnymi oraz dębami ostrolistnymi.

Pistacja kleista jest uprawiana tradycyjnie na greckiej wyspie Chios (region Mastichochoria) w celu pozyskania cennej żywicy zwanej mastyksem.

Pistacia lentiscus to wiecznie zielony krzew, który może przybierać formę niewielkiego drzewa. Osiąga maksymalną wysokość około 7-8 m. Kora pokrywająca pędy młodych roślin ma kolor czerwonawy lub zielonkawy, natomiast u starszych osobników jest szarawa bądź brunatna i spękana. Liście lentyszku są ułożone na gałązkach w sposób naprzemienny. Mają charakter pierzasty i składają się z parzystej liczby pojedynczych listków (4-12 sztuk). Blaszka liściowa pojedynczych listków jest owalna bądź eliptyczna, z wyraźnie widocznym marginesem. Jej wymiary to 1-3 cm długości oraz 0,5-1,5 cm szerokości. Górna powierzchnia liści jest skórzasta, błyszcząca i ciemnozielona. Spód liści ma wyraźnie jaśniejszy kolor. Pistacja kleista to gatunek dwupienny. Okres kwitnienia rośliny przypada na miesiące od maja do lipca. Drobne kwiaty mają zielonkawy lub czerwonawy kolor i są zebrane w groniaste kwiatostany. Owoce to kuliste pestkowce, początkowo w kolorze czerwonym, a po dojrzeniu – czarnym. Ich średnica wynosi około 3,5 mm do 5 mm. Są jadalne, ale cierpkie w smaku.

Na terenie Grecji aromatyczna żywica wypływająca z drzewa Pistacia lentiscus nazywana jest zwyczajowo „Łzami Chios”.

Pistacja kleista jest rośliną tradycyjnie wykorzystywaną w fitoterapii krajów bałkańskich od wielu pokoleń. Jej prozdrowotne właściwości zauważono już w czasach starożytnych, a pierwsze zapiski dotyczące lentyszku pochodzą z okresu sprzed 2000 lat (dzieło Dioscoridesa De Materia Medica). Gumożywicę pozyskaną z rośliny używano najczęściej w celu utrzymania higieny jamy ustnej ze względu na jej zdolność niwelowania przykrego zapachu z ust, właściwości przeciwzapalne i przeciwpróchnicze. Była to pierwsza „guma do żucia”, o lekko gorzkawym smaku i wyraźnym aromacie. Ekstraktami z liści lentyszku płukano usta w razie stanów zapalnych dziąseł, dodawano je również do napojów. W XVIII i XIX wieku mastyks był materiałem służącym do wypełniania ubytków w zębach (tworzenie plomb).

Współcześnie wyciąg z gumy Pistacia lentiscus znajdziemy w specjalistycznych pastach stomatologicznych i płukankach, które hamują powstawanie płytki nazębnej, odsłanianie szyjek zębowych i krwawienie z dziąseł. W starożytnej medycynie krajów Morza Śródziemnego mastyks stosowano jako środek skuteczny w chorobach krwi i macicy oraz jako surowiec wykrztuśny. Liście i pędy rośliny spalano, a powstałym dymem inhalowano cierpiących na zapalenie oskrzeli oraz alergie. Mastyks zalecano także w razie dolegliwości żołądkowo-jelitowych. Obecnie wiadomo, że było to działanie uzasadnione, ponieważ żywica z drzewa mastyksowego ma dobroczynny wpływ na przewód pokarmowy. Działa ściągająco, antyseptycznie, przeciwzapalnie i wiatropędnie. Jest skuteczna w zwalczaniu zgagi, w razie występowania niestrawności, przy problemach z żołądkiem, a ponadto hamuje biegunkę. Wspiera eradykację bakterii Helicobacter pylori, która stanowi jeden z głównych czynników wrzodotwórczych. Związki czynne zawarte w drzewie mastyksowym ograniczają stan zapalny błony śluzowej przewodu pokarmowego. Mają również działanie hepatoochronne, żołciotwórcze i żołciopędne. Owoce, a zwłaszcza nasiona w nich zawarte, są uważane za afrodyzjak.

Poza użytkiem wewnętrznym sproszkowana żywica pistacji kleistej była i nadal jest wykorzystywana w leczeniu wielu chorobowych zmian skórnych. Działa przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo, regenerująco na naskórek i pomaga rozjaśniać istniejące przebarwienia. Skutecznie redukuje stany zapalne skóry i wspomaga leczenie drobnych ran. W tradycyjnej recepturze balsamu jerozolimskiego, stworzonego w XVIII wieku, obecny był właśnie mastyks (poza nim aloes, kadzidło i mirra). Balsam nakładano na trudno gojące się rany, liszaje, wrzody skórne i hemoroidy. Proszek mastyksowy zawieszony w oliwie z oliwek polecano jako środek przeciwświądowy na podrażnioną skórę. Samym proszkiem posypywano też rany. Liście pistacji kleistej są używane w ziołoterapii jako środek przeciwzapalny i przeciwwirusowy. Służą do zwalczania opryszczki, a stosowane w postaci naparów działają przeciwgorączkowo i przeciwastmatycznie.

Według Europejskiej Agencji Leków mastyks to wysuszony wysięk żywiczny otrzymany z łodyg i gałęzi pistacji kleistej Pistacia lentiscus, o minimalnej zawartości olejku eterycznego wynoszącej 10 ml/kg. Oleożywica z drzew uprawianych na greckiej wyspie Chios nosi nazwę Chios Mastiha. Zbiera się ją po nacięciu kory pnia lub gałęzi rośliny od lipca do października. Wyciekający jasny, lepki i półprzezroczysty płyn po około dwóch tygodniach zestala się, tworząc kremowe, aromatyczne grudki. Grudki są obmywane pod wodą i sortowane według kształtu, wielkości i barwy. Swoim kształtem przypominają zaokrąglone bądź gruszkowate łzy o średnicy około 3 mm. Ich zapach określany jest jako lekko balsamiczny i drzewny (przypominający sosnę). W celu otrzymania olejku eterycznego grudki mastyksu bądź liście pistacji kleistej poddaje się procesowi hydrodestylacji (destylacja parą wodą).

W aptekach dostępny jest mastyks w formie kapsułek doustnych. Suplement diety jest polecany jako środek wspomagający zdrowie przewodu pokarmowego oraz w razie występowania wrzodów trawiennych. Nieco częściej spotyka się produkty kosmetyczne z dodatkiem wyciągu z liści drzewa pistacjowego bądź sproszkowanej żywicy mastyksowej. Surowiec występuje jako środek utwardzający w wielu odżywkach do zniszczonych i łamliwych paznokci, w kremach przeznaczonych do cery trądzikowej i starzejącej się, w boosterach do twarzy, peelingach i balsamach do ciała oraz dezodorantach. Ze względu na działanie antyłojotokowe i przeciwłupieżowe producenci dodają mastyks do szamponów. Mastyks i pozyskiwane z niego esencje są cenionym składnikiem perfum oraz aromatycznych kosmetyków.

W przemyśle używa się go do produkcji klejów i różnego rodzaju materiałów uszczelniających. W stomatologii jest materiałem tworzącym plomby.

Z nasion pistacji kleistej otrzymuje się olej jadalny. Żywica mastyksowa jest wykorzystywana w cukiernictwie jako środek aromatyzujący (ciasta, puddingi) oraz do produkcji alkoholowego likieru ziołowego Mastiha. Jest cenioną przyprawą m.in. w kuchni greckiej. Dodaje się ją do potraw z ryb, przekąsek i deserów. W kuchni domowej można dodać szczyptę mastichy do lodów, konfitur czy dżemów z brzoskwiń, śliwek i aronii.

Głównymi składnikami olejków eterycznych pozyskanych z gumy mastyksowej, liści oraz pędów pistacji kleistej są α-pinen, mircen oraz β-pinen. Poza nimi olejki eteryczne zawierają: germakrene D, L-kariofilen, limonen, α-kadynol i δ-kadinen. Nielotne substancje czynne lentyszku to m.in. kwas mastykadienonowy, tirucallol, kwas oleanolowy, kwas izomastykadienonowy. Polifenole wyizolowane z rośliny to kwas p-hydroksybenzoesowy, p-hydroksyfenyl, kwas octowy, kwas wanilinowy i kwas galusowy. Pistacja kleista zawiera również związki zaliczane do fitosteroli i triterpenów.

Właściwości przeciwbakteryjne pistacji kleistej zostały udowodnione w licznych badaniach. Sprawdzono siłę działania głównych surowców rośliny – mastyksu (żywicy), olejku mastyksowego oraz naparów z liści. Analizowano z dużą uwagą skuteczność wobec patogenów wywołujących choroby przyzębia. Substancje czynne pistacji kleistej z powodzeniem hamują bakterie Gram-dodatnie (Streptococcus spp., Enterococcus faecalis) oraz bakterie Gram-ujemne (Porphyromonas gingivalis, Fusobacterium nucleatum, Actinomyces spp., Tannerella forsythia) najczęściej wywołujące choroby jamy ustnej. Dodatkowo ograniczają wzrost drożdżaków Candida albicans i Candida glabrata oraz ekspansję wirusa opryszczki pospolitej. Za warunkowanie aktywności przeciwwirusowej odpowiadają dammaradienon i dammaradienol. Wyciąg z nasion pistacji skutecznie ogranicza wzrost Streptococcus agalactiae, Streptococcus intermedius, Streptococcus mutans i Streptococcus pyogenes. Udowodniono hamujący wpływ mastyksu podanego w formie podniebiennych tabletek mukoadhezyjnych na bakterie odpowiedzialne za rozwój halitozy. Wykazano wysoką skuteczność żywicy w zwalczaniu patogenów wywołujących przykry zapach z ust, tj. Porphyromonas gingivalis, Candida albicans i Streptococcus mutans. Pistacja kleista zawiera także substancje warunkujące jej aktywność przeciwbakteryjną wobec Helicobacter pylori. Olejek z pistacji kleistej wykazuje działanie przeciwzapalne wobec enzymów cyklooksygenazy COX-2 i lipooksygenazy LOX.

Substancje czynne lentyszku mają również zdolność do hamowania enzymów tyrozynazy i elastazy, które są odpowiedzialne m.in. za powstawanie przebarwień i utratę elastyczności skóry. Zawierają także antyoksydanty, które chronią skórę przed uszkadzającym wpływem wolnych rodników. Za działanie przeciwutleniające odpowiadają polifenole – m.in. flawonole glikozydowe, w tym 3-O-ramnozyd kwercetyny i 3-O-ramnozyd mirycetyny. Daje to możliwość zastosowania wyciągów roślinnych w preparatach anti-aging i rozjaśniających przebarwienia.

Ponadto analiza parametrów biochemicznych, czyli wskaźników wątrobowych: aminotransferazy alaninowej, aminotransferazy asparaginianowej, fosfatazy alkalicznej i bilirubiny całkowitej wykazało ochronny wpływ pistacji kleistej na wątrobę.

Drzewo mastyksowe ma właściwości hipoglikemizujące. W badaniach wykazano zdolność substancji czynnych lentyszku do hamowania enzymu α-amylazy, która odpowiada za rozkład wielocukrów do cukrów prostych.

Trwają badania nad wykorzystaniem rośliny w opracowywaniu leków przeciwnowotworowych.

Dawkowanie żywicy mastyksowej pozyskanej z pistacji kleistej wg monografii EMA (Europejska Agencja Leków):

• w łagodnych dolegliwościach trawiennych: 3 do 4 razy dziennie 0,35-0,5 g surowca; maksymalna dawka dobowa to 2 g;
• do łagodzenia drobnych ran na skórze: nakładanie 3 razy dziennie na zmieniony chorobowo obszar skóry cienkiej warstwy preparatu półstałego (maści, kremu), zawierającego sproszkowany surowiec w stężeniu 9-11%.

Nie zaleca się stosowania żywicy mastyksowej u dzieci poniżej 12 roku życia. W razie utrzymywania się objawów chorobowych należy skonsultować się z lekarzem.

Ze względu na brak badań dotyczących stosowania surowca roślinnego u kobiet ciężarnych i karmiących nie zaleca się używania go w tych grupach pacjentek.

Tradycyjne zastosowanie żywicy z pistacji kleistej:

• w postaci wody mastyksowej do płukania jamy ustnej;
• po zmieszaniu z oliwą z oliwek do nanoszenia na zmienioną chorobowo skórę;
• w postaci nalewki do płukania jamy ustnej;
• do żucia w celu poprawy trawienia.

Dotychczas nie opisano skutków przedawkowania żywicy mastyksowej otrzymywanej z pistacji kleistej. W literaturze pojawił się przypadek wystąpienia alergicznego kontaktowego zapalenia skóry po użyciu plastrów z wykorzystaniem kleju z gumą mastyksową.