Szczeć pospolita – na co pomaga? Właściwości

Szczeć pospolita Dipsacus fullonum to dwuletnia roślina należąca do rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Nazywana jest również szczecią leśną lub dziką. Występuje w Europie, Ameryce Północnej, Azji Zachodniej oraz Afryce Północnej. W Polsce można ją spotkać na terenie całego kraju. Roślina jest gatunkiem inwazyjnym, który rozsiewa się z dużą łatwością. Preferuje glebę gliniastą lub gliniasto- piaszczystą i umiarkowanie wilgotną. Rośnie zarówno na stanowiskach słonecznych, jak i w miejscach z ograniczonym dostępem do światła. Można ją spotkać na łąkach i pastwiskach, w przydrożnych rowach, wzdłuż brzegów rzek oraz na obszarach zamieszkanych przez człowieka (ogrody, cmentarze, parki). Szczeć pospolita osiąga pokaźne rozmiary (nawet do 2- 2,5 metrów wysokości). Posiada wzniesioną, sztywną łodygę, kanciastą w przekroju i pokrytą kolcami. Wytwarza dwa rodzaje liści- odziomkowe, ułożone w postaci przyziemnej rozety (pojawiają się w pierwszym roku wegetacji) oraz łodygowe (pędowe). Liście odziomkowe są krótkoogonkowe, owalne lub jajowate, z ząbkowanym brzegiem blaszki. Liście łodygowe są ułożone nakrzyżlegle, czyli parami naprzeciw siebie, a każda kolejna para wyrasta w węzłach pod kątem prostym wedle poprzedniej. Liście te mają lancetowato- podługowaty kształt i są ostro zakończone. Blaszka liściowa jest naga, całobrzega lub zaopatrzona w delikatne rzęsy. Liście łodygowe dorastają do 25 cm długości. Charakterystyczne dla gatunku jest tworzenie przez zrośnięte nasady liści kształtu miseczek wzdłuż łodygi (tzw. fitotelmy), które zbierają w sobie deszczówkę w razie opadów. Szczeć posiada dosyć pokaźny korzeń palowy. Korzeń ten wytwarza liczne odłogi i dorasta do 60 cm w głąb ziemi. Okres kwitnienia rośliny przypada na miesiące letnie (lipiec- sierpień). Drobne, bezszypułkowe, rurkowate kwiaty Dipsacus fullonum tworzą kwiatostany w typie wydłużonej główki (jeden kwiatostan to ponad 800 kwiatów). Główki są przysłonięte łukowato zadartymi liśćmi okrywy, których brzegi zaopatrzone są w kolce/ ciernie o różnej długości. Swoim wyglądem kwiatostany szczeci przypominają nieco oset. Korona kwiatowa tworzona jest przez 4 płatki kwiatowe w kolorze białym, różowym lub jasnofioletowym. Pojedynczy kwiat o symetrii grzbiecistej zawiera 4 pręciki przyrośnięte do korony oraz jeden słupek. Owocami szczeci pospolitej są drobne niełupki o wymiarach: 1-1,5 na 4-8 mm. Mają brązowe zabarwienie i rowkowaną powierzchnię.

Nazwa rodzajowa szczeci pospolitej Dipsacus wywodzi się z greki i oznacza spragniony. Jest to odniesienie do charakterystycznych miseczek tworzonych przez liście rośliny, w których zbiera się często deszczówka.

Szczeć pospolita jest rośliną obecną w lecznictwie europejskim od lat, a obecnie przeżywa swój renesans ze względu na informacje odnośnie wspomagania leczenia boreliozy przez substancje w niej zawarte. Z dobroci szczeci korzystano również w Azji o czym świadczą zapiski w księgach Tradycyjnej Medycyny Chińskiej (korzeń szczeci określano tam jako Xu Duan). Surowcem zielarskim pozyskiwanym ze szczeci jest jej korzeń Dipsacus radix oraz liście Dipsacus folium (rzadziej całe ziele Dipsacus herba). Gromadzi się je dwa razy do roku, podczas zbiorów wiosennych i jesiennych, a następnie poddaje procesowi suszenia. Związki czynne zawarte w Dipsacus sylvestris działają przeciwbakteryjnie, również wobec krętków z rodzaju Borrelia odpowiedzialnych za rozwój boreliozy. Ze względu na charakter choroby która często przechodzi w fazę utajoną, odnalezienie rośliny mogącej wspomóc leczenie farmakologiczne antybiotykami jest bardzo cennym odkryciem. W aptekach dostępne są gotowe preparaty w formie kapsułek, kropli czy mieszanek ziołowych do zaparzania, które zawierają szczeć i mają pomagać pacjentom w łagodzeniu objawów boreliozy. Dobrze sprawdzi się także nalewka lub odwar sporządzane z zebranego surowca roślinnego. W gotowych preparatach na boreliozę często łączy się szczeć pospolitą z innymi ziołami o działaniu immunostymulującym i przeciwbakteryjnym: czystkiem, tragankiem błotniastym, rdestowcem japońskim czy kocim pazurem Uncaria tomentosa. Terapia szczecią może być prowadzona długotrwale, o ile nie ma do niej przeciwwskazań. Badania udowodniły skuteczność szczeci również wobec innych  patogenów organizmu człowieka m.in. wobec pałeczki okrężnicy Escherichia coli, gronkowca złocistego Staphylococcus aureus czy grzybów Candida albicans. Tradycyjnie szczeć jest uważana za roślinę o działaniu antyreumatycznym. Właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe Dipsacus sylvestris są wykorzystywane w suplementach diety wspomagających zdrowie układu ruchu. Praktykuje się również nacieranie obolałych mięśni i stawów rozcieńczoną nalewką lub odwarem z rośliny. Szczeć usprawnia procesy trawienia m.in. dzięki pobudzaniu wątroby do produkcji żółci emulgującej tłuszcze. Dzięki właściwościom przeciwutleniającym szczeć działa hepatoochronnie i wspomaga procesy detoksykacji. Roślina działa moczopędnie, przez co pomaga w usunięciu nadmiaru wody gromadzącej się w organizmie. Właściwości przeciwobrzękowe i  przeciwwysiękowe zmniejszając skutecznie opuchliznę. Korzystną praktyką jest stosowanie szczeci podczas infekcji ze względu na jej właściwości immunomodulujące, napotne, przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe.   

Szczeć pospolita jest wykorzystywana w kosmetologii ze względu na swoje właściwości przeciwzapalne. Kosmetyki wzbogacone związkami czynnymi Dipsacus sylvestris mają korzystne działanie w przypadku cery trądzikowej i łojotokowej. Dodatkowo łagodzą zmiany zapalne towarzyszące AZS i łuszczycy. Dawniej odwarami z korzenia szczeci przemywano czyraki, wypryski i trudnogojące się rany na skórze. Liście przykładano także do brodawek.

Szczeć pospolita zawiera szereg substancji o właściwościach prozdrowotnych. Należą do nich flawonoidy, kwasy fenolowe, irydoidy, saponiny, alkaloidy oraz saponozydy trójterpenowe. Zawartość poszczególnych substancji w korzeniach i liściach zmienia się wraz z dojrzewaniem rośliny, jest również zależna od jej warunków wzrostu. Irydoidy stanowią główną grupę związków aktywnych w liściach Dispacus fullonum (41,1 mg/g suchej masy). Do irydoidów zidentyfikowanych w roślinie należy kwas loganowy, loganina, swerozyd, kantlejozyd, sylwestrozyd III. Kwasami fenolowymi obecnymi w szczeci są m.in. kwas kawowy, chinowy, chlorogenowy, neochlorogenowy, kryptochlorogenowy, protokatechowy, p-hydroksybenzoesowy oraz p-kumarowy. Do polifenoli Dipsacus fullonum należą pochodne apigeniny i luteoliny, a także orientyna, izoorientyna, kemferol i kwercetyna. Wyizolowane saponozydy trójterpenowe to kwas oleanowy i ursolowy. Głównym składnikiem olejku eterycznego z korzenia szczeci jest kwas n-heksadekanoy, natomiast z liści- fitol.

Szczeć pospolita posiada pewne właściwości antynowotworowe, choć dane na ten temat są nadal mocno ograniczone. Przeprowadzono badania w warunkach in vitro na komórkach nowotworowych mysich fibroblastów NIH/3T3 i mysiej linii czerniaka B16F10 oraz wobec ludzkich linii komórkowych raka szyjki macicy HeLa i dwóch rodzajów nowotworu piersi: MCF7 i MDB-MB-231. W doświadczeniu oceniano cytotoksyczność glikozydów bis-irydoidowych szczeci pospolitej wyizolowanych z liści rośliny(głównie sylwestrozydu III i/lub sylwestrozydu IV) wobec komórek nowotworowych oraz komórek zdrowych. Okazało się, że działanie cytotoksyczne rośliny różniło się w zależnśsci od typu nowotworu i było najwyraźniej zaznaczone wobec komórek raka piersi MCF7 i MDB-MD-231. Co ważne, irydoidy zawarte w szczeci charakteryzowały się niską toksycznością wobec komórek zdrowych.

Szczeć pospolita działa hipoglikemizująco, m.in. poprzez hamowanie enzymu α-amylazy, która w organizmie odpowiada za proces trawienia polisacharydów. Ta aktywność powoduje wydłużenie czasu rozpadu węglowodanów przyjmowanych wraz z posiłkiem w przewodzie pokarmowym i zmniejszenie poposiłkowego poziomu glukozy we krwi. Hamowanie amylazy udowodniono m.in. dla metanolowych ekstraktów z liści i korzeni Dipsacus fullonum. W jednym z eksperymentów wykazano, że najsilniejsze właściwości hipoglikemizujące miał ekstrakt ze świeżych liści rośliny, był on jednak znacznie słabszy od znanego leku przeciwcukrzycowego- akarbozy (ok. stukrotnie słabsze działanie). Części nadziemne szczeci pospolitej ekstrahowane za pomocą metanolu, chloroformu i n- butanolu miały zdolność hamowania enzymu: konwertazy angiotensyny, która odpowiada za przekształcenie angiotensyny I do angiotensyny II i w rezultacie prowadzi do wzrostu ciśnienia tętniczego krwi. 

Borelioza to choroba bakteryjna wywoływana przez krętki Borrelia burgdorferi. Terapia choroby wymaga podania antybiotyków, jednak po przejściu infekcji w fazę utajoną poszukiwane są inne, alternatywne metody wspomagania organizmu w walce z infekcją. W badaniach in vitro oznaczano skuteczność ekstraktu z liści szczeci pospolitej wobec zwalczania bakterii Borellia burgdorferi znajdujących się w fazie stacjonarnej. Wyniki pokazały zwalczanie krętków z żywotnością resztkową na poziomie19,8 ± 4,7% w wyniku traktowania hodowli ekstraktem z liści szczeci. Jednocześnie jednak ekstrakty działały cytotoksycznie wobec komórek mysich fibroblastów NIH/3T3 (żywotność na poziomie ok. 20%). Analiza składowa ekstraktów z liści  Dipsacus fullonum wykazała, że głównymi substancjami aktywnymi Dipsacus fullonum o właściwościach przeciwbakteryjnych były polifenole takie jak saponaryna, izoorientyna i izowiteksyna oraz irydoidy m.in. loganina, kwas loganowy i sylwestrozydy III i IV. Udowodniono, że oczyszczanie ekstraktu z liści i izolacja głównych substancji czynnych zmniejsza znacząco toksyczność wobec zdrowych komórek, jednocześnie nie ujmując siły zwalczania krętków boreliozy. 

Szczeć pospolita wykazuje działanie ochronne na struktury mózgowe, a jej stosowanie może pomóc w zapobieganiu rozwoju chorób neurodegeneracyjnych. Polifenole zawarte w roślinie (zwłaszcza duża zawartość kwasów kawoilochinowych) warunkują działanie antyoksydacyjne szczeci pospolitej, a co za tym idzie umożliwiają wymiatanie wolnych rodników uszkadzających m.in. komórki nerwowe mózgu. Jednocześnie, substancje czynne zawarte w liściach i korzeniu szczeci hamują enzym acetylocholinoesterazę, która odpowiada za rozkład neuroprzekaźnika acetylocholiny. Niedobór Ach stwierdza się w przebiegu choroby Alzhaimera, co oddziałuje negatywie na szlaki przewodzenia nerwowo- mięśniowego.  

Ze względu na brak odpowiednich badań szczeć pospolita nie powinna być stosowana przez kobiety ciężarne oraz karmiące piersią. 

Szczeć działa moczopędnie, dlatego podczas kuracji rośliną należy zadbać o odpowiednią dzienną podaż wody.

Przykładowe przepisy z wykorzystaniem szczeci:

• nalewka: 100 gram rozdrobnionego i wysuszonego korzenia umieszczamy w szklanym naczyniu i zalewamy 600 mililitrów alkoholu 40%; całość należy odstawić w ciemne miejsce na czas około dwóch tygodni, od czasu do czasu wstrząsając naczyniem; po dwóch tygodniach gotową nalewkę przecedzamy (np. przez gazę); zwyczajowe dawkowanie w przypadku braku apetytu lub wspomagająco na trawienie: 10 ml nalewki na 15- 30 minut przed głównymi posiłkami (można rozcieńczyć wodą i dosłodzić do smaku); zewnętrznie: do nacierania bolących mięśni i stawów;
• odwar: 1 łyżeczkę suszonego i rozdrobnionego korzenia lub liści szczeci zalewamy 3/4 szklanki ciepłej wody; całość stawiamy na ogniu i doprowadzamy do wrzenia; gotujemy przez około 5 minut; gotowy odwar należy ostudzić i wypić bezpośrednio po przygotowaniu; zastosowanie: jako środek moczopędny, wspomagający wątrobę i procesy oczyszczania organizmu; zewnętrznie: do przemywania skóry zmienionej chorobowo, w stanach zapalnych;
• napar z liści szczeci: łyżeczkę suszonego surowca zalewamy filiżanką wrzątku i zaparzamy przez kilka minut; gotowy napar po ostudzeniu może być stosowany jako tonik do przecierania cery problematycznej, łojotokowej, ze skłonnością do wyprysków;

Szczeć jest stosowana w kuracji wspomagającej leczenie boreliozy. Chorobę wywołują krętki Borrelia burgdorferi przenoszone m.in. przez kleszcze. Udowodniono skuteczne hamowanie bakterii przez substancje aktywne zawarte w roślinie. W aptece dostępne są gotowe preparaty ze szczecią w formie kapsułek lub mieszanek ziołowych. Często łączy się w nich szczeć z czystkiem.

Szczeć pospolita może wchodzić w interakcję z lekami cholinergicznymi (parasympatykomimetycznymi) stosowanymi w terapii jaskry, depresji czy alergii. Są to m.in. pilokarpina, donepezil i takryna. Szczeć potencjalnie nasila działania niepożądane tych substancji leczniczych ponieważ sama ma podobny mechanizm działania na enzym acetylocholinoesterazę. 

Ze względu na działanie moczopędne, szczeć wykazuje synergizm działania z lekami diuretycznymi. Takie połączenie zwiększa ryzyko odwodnienia organizmu oraz może stać się przyczyną nadmiernych spadków ciśnienia tętniczego. 

Szczeć pospolita jest ziołem dobrze tolerowanym, lecz jak każda roślina lecznicza może wywołać szereg objawów niepożądanych. Do najczęstszych skutków ubocznych stosowania szczeci należą zaburzenia żołądkowo- jelitowe (bóle brzucha, nudności, wymioty), pojawiające się głównie po przyjęciu zbyt dużych dawek surowca roślinnego, uczucie zmęczenia, bóle i zawroty głowy, nadmierne pocenie się oraz bóle kostno- stawowe.