Czystek – właściwości, przeciwwskazania. Czy leczy boreliozę?

Czystek (łac. Cistus, ang. Rockrose) jest rodzajem krzewu obejmującym wiele gatunków należących do rodziny posłonkowatych – Cistaceae. W Polsce najczęściej wykorzystywany jest czystek szary – Cistus incanus. Innym gatunkiem znanym w Europie jest czystek kreteński – Cistus creticus. Oba gatunki występują w krajach Azji Mniejszej oraz Europy Południowej. Czystek trafił do Europy z krajów Bliskiego Wschodu, takich jak Palestyna, w których nadal można spotkać go w środowisku naturalnym. Czystek szary jest w naszym kraju często mylony z posłonkiem pospolitym – Helianthemum ovatum – należącym do tej samej rodziny i będącym jej jedynym przedstawicielem występującym naturalnie w naszym kraju.

Czystek jest zwykle niewielkim krzewem lub krzewinką i rzadko przekracza wysokość 60 cm. Całobrzegie, równowąskie lub lekko jajowate liście są ułożone na zdrewniałych łodygach nakrzyżlegle. Kolor płatków kwiatowych jest zależny głównie od gatunku rośliny, ale w Polsce zwykle kojarzony jest on z mocno intensywną różową barwą. Kwiaty są czasem zebrane w zlokalizowane na szczytach pędów kwiatostany lub występują pojedynczo. Owocem jest niewielka torebka.

Surowcem roślinnym jest liść czystka – Cistus folium.

Czystek jest obecnie stosowany jako środek wspomagający odporność organizmu, głównie ze względu na zawartość polifenoli w wyciągach z tej rośliny. Wyciągi i napary z czystka wykorzystuje się również w terapii pomocniczej lekkich infekcji górnych dróg oddechowych. Tradycyjnie herbatka z czystka oraz kapsułki są stosowane w zapaleniu gardła i oskrzeli, chrypce, anginie, zapaleniu płuc oraz w infekcjach dróg moczowych. Czystek jest także przyjmowany przez pacjentów cierpiących na zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego. Zgodnie z najnowszymi doniesieniami olejek eteryczny z czystka można stosować wspomagająco w chorobach onkologicznych. Właściwości antyoksydacyjne oraz korzystny wpływ na poziom cholesterolu i trójglicerydów sprawia, że czystek znajduje zastosowanie w prewencji miażdżycy i innych chorób układu sercowo-naczyniowego.

Czystek znalazł również zastosowanie w kosmetyce – maści lub kremy zawierające wyciągi z czystka mogą poprawiać wygląd blizn, działać przeciwzmarszczkowo i ujędrniająco na skórę. Ponadto żywica uzyskiwana z czystka jest cenionym składnikiem perfum.

Dawniej zalecano stosowanie czystka w postaci maści lub kremów jako remedium na stany zapalne stawów, ból mięśni oraz artretyzm. Wyciągi z czystka stosowano również jako środek mający chronić naczynia przed rozwojem miażdżycy.

Czystek jest obecny w naszej kulturze i historii od tysięcy lat. Z czystka szarego i kreteńskiego przez wieki wytwarzano labdanum, czyli żywicę wykorzystywaną podczas chrześcijańskich obrzędów religijnych. Żywica ta ma bardzo charakterystyczny zapach i od pewnego czasu zastępuje w przemyśle perfumeryjnym ambrę, która jest już substancją pochodzenia typowo zwierzęcego i z tego powodu jest zakazana w niektórych krajach. Według podań labdanum uzyskiwano początkowo jedynie poprzez wyczesywanie żywicy z sierści kóz hodowanych na terenach, gdzie czystek występował. Dopiero później zauważono, że obecność żywicy ma związek z konkretnymi gatunkami roślin. Labdanum stosowano do opatrunków, ponadto do wyrobu farmaceutyków: nalewek, maści i pigułek. Stosowany był w leczeniu przeziębienia oraz nieżytów i zakażeń układu oddechowego. Leczono nim zaburzenia miesiączkowania i stany histerii. Działa lekko przeciwbólowo, wykrztuśnie, odkażająco, powlekająco, pobudzająco na miesiączkowanie, przeciwnerwicowo, żółciopędnie i przeciwzapalnie. Diterpeny labdanowe wykazują działanie cytostatyczne i cytotoksyczne wobec wielu nowotworów (np. piersi, okrężnicy, białaczki).

Wyciągi z czystka szarego są źródłem flawonoidów, do których zaliczamy pochodne mirycetyny, kwercetyny, rutyny, apigeniny i kemferolu. Ponadto czystek zawiera również kwas elagowy oraz galusowy, a także garbniki oraz epigalokatechinę i galokatechinę. Liście zawierają olejek eteryczny, który jest źródłem mono- i diterpenów labdanowych.

Ekstrakty z surowca wykazują działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze, co jest prawdopodobnie związane z obecnością w ich składzie kwasów fenolowych oraz olejku eterycznego. Badania potwierdziły, że wyciągi z czystka działały przeciwbakteryjnie w obrębie jamy ustnej, zmniejszając ilość bakterii odpowiedzialnych za próchnicę. Dowiedziono również właściwości przeciwwirusowych czystka.

Garbniki obecne w liściach działają lekko ściągająco, natomiast związki o charakterze polifenoli mają działanie antyoksydacyjne oraz przeciwzapalne.

Przeciwzapalne oraz przeciwbakteryjne działanie żywicy z czystka może zostać wykorzystane wspomagająco podczas leczenia odzwierzęcych chorób takich jak bartoneloza (choroba kociego pazura) oraz borelioza (choroba z Lyme). Nie należy jednak zapominać, że ziołolecznictwo w przypadku tych schorzeń może stanowić jedynie terapię pomocniczą, a właściwe leczenie powinno zostać uzgodnione z lekarzem.

Niektóre badania potwierdziły działanie cytotoksyczne wyciągów z liścia czystka. Działanie przeciwnowotworowe może być związane z aktywnością farmakologiczną olejku eterycznego. Należy jednak pamiętać, że badania przeprowadzone na zwierzętach lub liniach komórkowych in vitro nie mogą być podstawą do samodzielnego stosowania tych ziół podczas leczenia nowotworów.

Z liści czystka można sporządzić napar. Niewielką ilość surowca należy zalać gorącą wodą i naparzać pod przykryciem przez około 15 minut. Tak przygotowaną herbatkę z czystka można przyjmować kilka razy dziennie podczas leczenia schorzeń układu pokarmowego. Można go również wykorzystać do przemywania skóry trądzikowej.

Dawniej z liści czystka szarego lub kreteńskiego przygotowywano również nalewki oraz wina, które polecano podczas leczenia schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego.

Suplementy diety zawierające wyciągi z czystka należy zawsze przyjmować zgodnie z zaleceniami producenta. W przypadku kapsułek jest to zwykle od 1-2 kapsułek na dobę. Kosmetyki, które jako jeden ze składników czynnych zawierają wyciąg z czystka, należy stosować zwykle na wieczór.

Polifenole, w tym flawonoidy obecne w wyciągach z czystka, mogą być przyczyną spadku stężenia żelaza w osoczu, co w niektórych (skrajnych) przypadkach może doprowadzić do wystąpienia anemii. Ta sytuacja jest spowodowana powstawaniem nieaktywnych kompleksów mikro- lub makroelementów w połączeniu z niektórymi cząsteczkami flawonoidów. Jednoczesna suplementacja żelaza podczas regularnego stosowania flawonoidów może nie przynieść oczekiwanych efektów.

Ponadto wchłanianie niektórych antybiotyków może ulec zmniejszeniu w obecności cząsteczek flawonoidów. Duże dawki polifenoli w połączeniu z lekami antyhistaminowymi starszych generacji mogą wywołać arytmię. Jednoczesna suplementacja polifenoli nie jest bezpieczna w połączeniu z cyklosporyną, ponieważ stosowanie tych substancji razem może spowodować zaburzenia ciśnienia tętniczego.

Ekstrakty z czystka, jak każde preparaty roślinne, mogą być odpowiedzialne za występowanie alergii skórnych oraz zaburzeń ze strony układu pokarmowego w przypadku stosowania doustnego. Efekty niepożądane były jednak zgłaszane rzadko.

Ze względów bezpieczeństwa nie zaleca się przyjmowania wyciągów z czystka kobietom ciężarnym oraz karmiącym piersią.

Na pytanie "Czy czystek jest rakotwórczy i czy szkodzi na serce?" nauka odpowiada - nie. Wręcz przeciwnie badania wskazują na działanie cytostatyczne i cytotoksyczne wobec wielu nowotworów oraz korzystnie działanie na serce i układ krążenia.