Alkaptonuria – czym jest? Przyczyny i objawy

Alkaptonuria – objawy

Za charakterystyczne objawy alkaptonurii odpowiedzialny jest gromadzący się w organizmie kwas homogentyzynowy. Jest wydalany z moczem i nadaje mu ciemną barwę. Często pierwszą oznaką choroby są ciemno zabarwione pieluszki u noworodków. Gdy mocz ma kwaśny odczyn, staje się jaśniejszy, dlatego u niektórych chorych dzieci ten pierwszy, typowy objaw może zostać przeoczony.

W dzieciństwie i wczesnej młodości choroba z reguły nie daje objawów, mimo że w organizmie nieustannie gromadzi się kwas homogentyzynowy. Objawy tej kumulacji zaczynają być widoczne w czwartej dekadzie życia, zwykle wcześniej u mężczyzn niż u kobiet. Jako najczęstsze objawy wymienia się:

• zmiany zwyrodnieniowe stawów: bóle, zniekształcenia, ograniczenia ruchomości dotykające przede wszystkim stawów dużych – kolanowych, łokciowych i barkowych oraz stawów kręgosłupa;
• widoczne na skórze przebarwienia, szczególnie w pachwinach i dołach pachowych;
• zmiany w układzie krążenia: zwapnienia tętnic wieńcowych, uszkodzenia zastawek;
• zmiany w układzie moczowym: zwapnienia w gruczole krokowym, prowadzące do jego przerostu, odkładanie się złogów w nerkach, co prowadzi do rozwoju kamicy;
• ciemne zabarwienie woskowiny, a także chrząstki małżowin usznych, która staje się widoczna przez skórę;
• zmiany barwnikowe w twardówce oka (objaw Oslera).

Alkaptonuria – przyczyny

Przyczyny alkaptonurii uwarunkowane są genetycznie. Oznacza to, że u osoby chorej występuje mutacja, która prowadzi do niedoboru enzymu biorącego udział w metabolizmie aminokwasów aromatycznych: tyrozyny i fenyloalaniny. Ten enzym to 1,2-dioksygenaza homogentyzynianowa.

W wyniku nieprawidłowego metabolizmu aminokwasów w organizmie gromadzi się ich metabolit – kwas homogentyzynowy. Odkładając się w tkankach, m.in. w skórze, stawach, naczyniach krwionośnych, nerkach i oczach, powoli je uszkadza. Kwas homogentyzynowy, wydalany częściowo z moczem, nadaje mu ciemne zabarwienie po alkalizacji lub utlenieniu.

Alkaptonuria – rozpoznanie

Diagnostykę alkaptonurii każdorazowo rozpoczyna się od dokładnego badania fizykalnego i zebrania wywiadu rodzinnego. Na rozpoznanie alkaptonurii często naprowadza ciemne zabarwienie moczu. Obserwację tę weryfikuje się, poddając mocz działaniu wodorotlenku sodu lub wodorotlenku potasu. W próbce pobranej od chorego z alkaptonurią w ciągu kilkunastu minut pojawi się ciemnobrązowe lub wręcz czarne zabarwienie. Ostatecznym potwierdzeniem alkaptonurii jest wykazanie metodą chromatografii gazowej obecności kwasu homogentyzynowego w moczu.

W oszacowaniu stopnia zaawansowania choroby przydatna jest również mikroskopowa ocena bioptatów tkankowych, w których poszukuje się obecności złogów barwnika. Badania diagnostyki obrazowej (RTG, TK) są natomiast przydatne w analizie zmian stawowych.

Coraz częściej w diagnostyce stosuje się również badania genetyczne. Ich celem jest określenie rodzaju mutacji w obrębie genu HBD (uszkodzonego u osób z alkaptonurią), odpowiedzialnego za wytworzenie enzymu metabolizującego aminokwasy aromatyczne.

Alkaptonuria – leczenie

Leczenie alkaptonurii ma charakter wyłącznie objawowy. Nie istnieje żaden lek ani zarejestrowana terapia genowa, które mogłyby usunąć przyczynę choroby, czyli brak odpowiedniego enzymu metabolizującego aminokwasy aromatyczne. Co prawda w ostatnich latach trwają zaawansowane badania nad możliwością zastosowania w leczeniu chorych na alkaptonurię inhibitora dioksygenazy kwasu 4-hydroksyfenylopirogronowego, który może blokować powstawanie kwasu homogentyzynowego, jednak jak dotąd nie jest to zatwierdzony schemat terapeutyczny.

Pacjentom z alkaptonurią zaleca się zabiegi fizjoterapeutyczne, które łagodzą dolegliwości bólowe stawów. Czasem konieczne jest stosowanie leków przeciwbólowych, a w przypadkach zaawansowanych leczenie chirurgiczne, polegające na wstawieniu endoprotez stawów zajętych przez chorobę. Leczenie operacyjne może być niezbędne także u pacjentów, u których złogi zajęły naczynia wieńcowe.

W diecie należy również maksymalnie ograniczyć spożycie aminokwasów aromatycznych: tyrozyny i fenyloalaniny. Całkowita eliminacja nie jest możliwa, ponieważ fenyloalanina należy do aminokwasów niezbędnych, koniecznych m.in. do syntezy adrenaliny czy dopaminy. Nawet pacjenci z alkaptonurią powinni spożywać 2 g tego aminokwasu.

Czy alkaptonuria jest dziedziczna?

Dziedziczenie alkaptonurii odbywa się w sposób autosomalny recesywny. Oznacza to, że choroba wystąpi tylko u tej osoby, która otrzyma dwa wadliwe allele genu HBD – jeden od ojca, drugi od matki. Każde z rodziców będzie wyłącznie nosicielem choroby, czyli będzie mogło przekazać ją potomstwu, ale nie wystąpią u niego żadne objawy alkaptonurii.

Zdecydowanie rzadziej choroba występuje u dzieci rodziców niebędących nosicielami. U potomstwa musi dojść do mutacji w obu allelach genu HBD.