Wierzba purpurowa

Krzew ten zajmuje jedno z najbardziej znaczących miejsc w dziejach farmacji i medycyny. Wyciągi z kory wierzby znalazły zastosowanie w schorzeniach wirusowych, takich jak przeziębienie i grypa, czy w układowych chorobach tkanki łącznej, ponadto hamują one agregację płytek krwi. Spektrum działania wyciągu z kory wierzby jest naprawdę imponujące.

Wierzba purpurowa (Salix purpurea L.) to krzew z rodziny wierzbowatych (Salicaceae) wysokości 4-6 m, pospolicie rosnący w naszym kraju, jak również w Europie, od Skandynawii na północy, poprzez wschodnią Francję, północne Włochy aż po Ural. Wchodzi w skład nadrzecznych wiklin o cienkich, giętkich, czerwonopurpurowych pędach i liściach odwrotnie jajowatolancetowatych, u szczytu drobno piłkowanych, a pod spodem sinawych. W Polsce występuje 28 gatunków wierzb, z czego 4 gatunki są drzewiaste. Cały rodzaj Salix liczy ok. 300 gatunków rozprzestrzenionych na półkuli północnej. Jak dotychczas, kora wierzby purpurowej jest głównym gatunkiem dostarczającym surowca leczniczego, chociaż dopuszcza się pozyskiwanie kory z innych gatunków wierzb, takich jak wierzba biała (Salix alba) czy też wierzba krucha (Salix fragilis). Jednak ze względu na wysoką zawartość salicylanów wierzba purpurowa jest surowcem najkorzystniejszym. Zbiór kory ma miejsce wiosną, przed wytworzeniem liści. Zbiera się ją z młodych dwu-, trzyletnich pędów i suszy w warunkach naturalnych.

Substancje czynne zawarte w korze wierzby to: glikozydy fenolowe (do 10 proc., salicyna 0,1-2 proc.), salikortyna (5-7 proc.), salirepozyd (2 proc.), populina, fragilina (6-O-acetylosalicyna), grandydentatyna (2-O-cynamylosalicyna), garbniki  z grupy katechin (8-20 proc.), glikozydy flawonowe, głównie izosalipurpozyd, fenolokwasy, m.in. kwas elagowy.

Od starożytności do współczesności

Działanie lecznicze kory wierzby znane było już w starożytności, choć wywoływało małe zainteresowanie. Dioskurides (I w.n.e.) oraz Galen (131-201 n.e.) zalecali ją w błahych dolegliwościach.

W okresie wielkich odkryć geograficznych niektóre dzieła medyczne wspominają o działaniu ściągającym wyciągów z liści i kory oraz o słabym działaniu przeciwgorączkowym w malarii, w porównaniu z korą chinową. W 1830 r. Leroux wyizolował z kory Salix helix L. pierwszy aktywny związek o charakterze fenolowym i nazwał go salicyną.

W 1839 r. R. Piria wykrył w kwiatach wiązówki błotnej obecność kwasu salicylowego. Został on następnie otrzymany syntetycznie z fenolu w 1874 r. Okres intensywnego poznawania składu roślin leczniczych, rozwoju fitochemii oraz chemii syntetycznej doprowadził do otrzymania kwasu acetylosalicylowego z kwasu salicylowego. Kwas acetylosalicylowy został wprowadzony do lecznictwa w 1899 r. pod nazwą fabryczną aspiryna i jest powszechnie stosowany po dzień dzisiejszy. Poznanie objawów niepożądanych związanych ze stosowaniem kwasu acetylosalicylowego skierowało ponownie uwagę na preparaty produkowane z kory wierzby. Mogą one stanowić alternatywę w przypadkach, gdy przyjmowanie kwasu acetylosalicylowego nie jest wskazane, np. u rekonwalescentów i osób w podeszłym wieku, u dzieci i młodzieży (zespół Reye’a, napady astmy oskrzelowej), u kobiet w zaawansowanej ciąży, które nie wykazują nadwrażliwości na salicylany oraz u osób z dolegliwościami gastrycznymi.

Zastosowanie lecznicze wyciągu z kory wierzby

Wyciągi z kory wierzby znalazły zastosowanie w schorzeniach wirusowych, takich jak przeziębienie i grypa, w układowych chorobach tkanki łącznej (reumatoidalne zapalenie stawów), młodzieńczym przewlekłym zapaleniu stawów i chorobie Stilla w wieku dojrzałym, zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa, chorobie zwyrodnieniowej stawów, gorączce reumatycznej, reumatyzmie tkanek miękkich, jako środek przeciwbólowy w migrenie oraz w nerwobólach. Zewnętrznie działają antyseptycznie i ściągająco. Są również stosowane do kąpieli w nadmiernej potliwości.

Średnia dawka dobowa zespołu glikozydów fenolowych wynosi 60-120 mg. Obecne w surowcu garbniki oraz glikozydy flawonowe wspomagają aktywność leczniczą zespołu salicyn. Garbniki zwiększają działanie przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe oraz działają ściągająco. Glikozydy flawonowe działają łagodnie moczopędnie.

Alternatywa dla kwasu acetylosalicylowego

Wobec wielu znanych i opisywanych w literaturze medycznej działań niepożądanych kwasu acetylosalicylowego oraz innych NLPZ, wyciągi z kory wierzby mogą stanowić alternatywę dla tych leków, co potwierdzają badania naukowe. Bardzo znaczące prace doświadczalne, przeprowadzone w Katedrze Farmakologii i Toksykologii Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie, wykazały, że wyciąg z kory wierzby wykazuje działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne w dużej rozpiętości dawek 60 – 120 mg/kg m.c. Najsilniejsze działanie przeciwzapalne zaobserwowano po podaniu dawki 120 mg/kg m.c., a efekt był podobny jak po podaniu kwasu acetylosalicylowego w dawce 600 mg/kg m.c. Kwas acetylosalicylowy wykazuje działanie przeciwbólowe tylko w dawce 600 mg/kg m.c. Wyciąg z kory wierzby podany w dawkach 100 i 120 mg/kg m.c. wykazuje działanie przeciwgorączkowe, natomiast po podaniu dawki 60 mg/kg m.c. nie zaobserwowano takiego działania.

Kwas acetylosalicylowy wykazuje silne działanie przeciwgorączkowe w dawce 600 mg/kg m.c. po podaniu dawki 100 – 300 mg/kg m.c. działanie to jest znacznie słabsze.Przypuszcza się, że mechanizm działania przeciwbólowego i przeciwzapalnego glikozydów fenolowych zawartych w wyciągach kory wierzby jest podobny, jak w przypadku kwasu acetylosalicylowego i innych NLPZ.

Wyciąg z kory wierzby podany w jednorazowej dawce 60 lub 100 mg/kg m.c. nie powoduje żadnych zmian w błonie śluzowej żołądka, natomiast w dawce 120 mg/kg m.c. wywołuje sporadycznie, jedynie ograniczone zaczerwienienie śluzówki żołądka bez krwawych wybroczyn.

Kwas acetylosalicylowy podany w dawce 100 mg/kg m.c. wywołuje widoczne uszkodzenie błony śluzowej żołądka w postaci powierzchniowych wybroczyn krwawych. Po podaniu w dawce 300 mg/kg m.c. wybroczyny są głębsze oraz widoczne są pojedyncze owrzodzenia. Owrzodzenia błony śluzowej żołądka dominują po podaniu dawki 600 mg/kg m.c.

Brak działań wyraźnie uszkadzających błonę śluzową przewodu pokarmowego jest tłumaczony w następujący sposób: Wiadomo, że kwas acetylosalicylowy jeszcze przed wchłonięciem z żołądka ulega częściowo hydrolitycznemu rozkładowi do kwasu salicylowego i bezwodnika octowego, który wskutek acetylacji makrocząsteczek komórkowych błony śluzowej żołądka wywołuje przypuszczalnie ich uszkodzenie. Takiego działania drażniącego nie wykazuje  wyciąg z kory wierzby, gdyż nie uwalnia bezwodnika podczas procesu wchłaniania. Kwas salicylowy, jako słaby kwas (pKa ok. 3) w kwaśnym środowisku żołądka (pH ok. 2) pozostaje w formie niezdysocjowanej (ok. 90 proc.).

Dlatego jego przenikanie do wnętrza komórek błony śluzowej żołądka  jest ułatwione. Z kolei we wnętrzu komórek (pH ok. 7) przeważa forma zdysocjowana (ok. 99 proc.), która słabo przenika przez bariery komórkowe. Tak więc tylko niewielka ilość niezdysocjowanego kwasu salicylowego może swobodnie przenikać do naczyń włosowatych. Chociaż gromadząca się w komórkach błony śluzowej żołądka zdysocjowana postać kwasu salicylowego może poprzez obniżenie pH środowiska wewnątrz komórki oraz zwiększenie ciśnienia osmotycznego, przyczynić się do jej uszkodzenia, a nawet martwicy, to jednak wyciąg z kory wierzby zawiera znikome ilości kwasu salicylowego i z tego względu opisany mechanizm, zwłaszcza przy uwzględnieniu ochronnego wpływu uwalnianych związków buforujących, nie ma tu znaczenia. Salicyna zawarta w wyciągu z kory wierzby jest metabolizowana do kwasu salicylowego dopiero w wątrobie, a więc nie zachodzi już niebezpieczeństwo powstania, tzw. pułapki jonowej.

W przypadku wyciągu z kory wierzby nie udało się ustalić dawki toksycznej pomimo stosowania bardzo dużych (200-krotnie przekraczających podawane w doświadczeniach) dawek. Tak więc wyciąg z kory wierzby jest lekiem bezpiecznym.