Szyszki chmielu – jak działają i kiedy je zastosować

Chmiel zwyczajny (łac. Humulus lupulus, ang. Hop, Common Hop) to wieloletnia roślina pnąca, która pochodzi z Chin. Występuje naturalnie w krajach o klimacie umiarkowanym (między innymi na terenie Europy i Azji Środkowej), a jego uprawa odbywa się również w Ameryce Północnej i Południowej, Australii i Afryce Południowej. Dziko występujący chmiel można spotkać na obszarach przydrożnych, w zaroślach oraz nad brzegami rzek.

Chmiel posiada rozbudowany system korzeniowy, z którego co roku wyrastają nowe osobniki. Cechą charakterystyczną dla chmielu są wijące się pędy, które skręcają zgodnie z ruchami wskazówek zegara. Jego łodyga jest czterokanciasta i posiada haczykowate włoski. Może osiągać długość 8-12 metrów. Liście chmielu ułożone są naprzeciw siebie na łodydze i przytwierdzone do niej za pomocą długich ogonków. Ogonki prowadzą do sercowatej nasady liści, których kolor określany jest jako ciemnozielony. Liście składają się z klap (od 3 do 5 klap na jednym pędzie). Górna powierzchnia liści chmielu jest szorstka za sprawą pokrywających ją włosków, zaś brzegi liści posiadają wyraźne ząbkowanie. Chmiel zwyczajny jest rośliną dwupienną, co oznacza podział na rośliny zawierające męskie lub żeńskie organy rozrodcze (kwiaty). Kwiaty żeńskie swoim wyglądem przypominają szyszki iglaków, osiągają wielkość od 2,5 cm do 5 cm i są nazywane strobilami bądź po prostu szyszkami (Strobili Lupuli). Na powierzchni szyszek znajdują się włoski gruczołowe o żółtej barwie, wydzielające substancję żywiczą zwaną lupuliną. Kwiaty męskie występują w postaci luźnej wierzchotki w kątach liści. Ich średni rozmiar wynosi od 7,5 cm do 12,5 cm. Owocami chmielu są orzeszki, które rozwijają się u podstaw przylistków strobili.

Chmiel zwyczajny jest składnikiem wielu kosmetyków, suplementów diety oraz leków. Jest dodawany do preparatów do użytku zewnętrznego (szamponów, wcierek i odżywek) w celu regeneracji włosów, zahamowania procesu ich wypadania, zmniejszenia łojotoku i pobudzenia cebulek włosowych do wzrostu. Możemy go znaleźć w składzie kremów do twarzy dla alergików, preparatach przeciwzmarszczkowych, tonikach, balsamach do ciała oraz środkach po goleniu dla mężczyzn (ze względu na właściwości łagodzące, regenerujące skórę, a także słabe działanie antybakteryjne). Chmiel dodaje się do maści przeciwreumatycznych (np. jest częstym komponentem maści końskiej), ponieważ działa przeciwbólowo i przeciwzapalnie. Praktykowane są kąpiele lecznicze z użyciem naparów chmielu, przynoszące ulgę w dolegliwościach reumatycznych. Ciekawym faktem jest to, że chmiel jest składnikiem żeli intymnych przedłużających stosunek płciowy. Lupulina wykazuje bowiem właściwości hamujące przedwczesny wytrysk u mężczyzn.

Wewnętrznie wyciągi z szyszek chmielu oraz lupulina są stosowane jako środki o działaniu uspokajającym w stanach słabego i umiarkowanego napięcia nerwowego, w nadpobudliwości seksualnej, w występujących bólach głowy na tle nerwowym oraz podczas okresowych problemów ze snem (terapia bezsenności). Ze względu na działanie estrogenne chmiel zmniejsza uderzenia ciepła towarzyszące klimakterium. Przynosi ulgę w przypadku wzmożonej drażliwości kobiet w okresie menopauzalnym. Chmiel zwyczajny jest ceniony jako roślina lecznicza o dobroczynnym wpływie na układ pokarmowy. Wykazuje działanie spazmolityczne na mięśniówkę żołądka i jelit, powoduje wzmożone wydzielanie soków trawiennych. Chmiel często jest składnikiem kropli żołądkowych, herbat wspomagających trawienie oraz środków pobudzających apetyt. Humulus lupulus działa rozkurczowo na mięśniówkę naczyń krwionośnych, co powoduje nieznaczne obniżenie ciśnienia tętniczego krwi. Dodatkowo właściwości spazmolityczne chmielu na mięśnie gładkie układu moczowego są wykorzystywane w ziołowych mieszankach moczopędnych.

Pierwsze wzmianki dotyczące chmielu zwyczajnego pojawiły się w dziełach starożytnych twórców (m.in. Pliniusz Starszy, I wiek naszej ery). Już wtedy odkryto wszechstronne właściwości rośliny, które z powodzeniem wykorzystywano. Chmiel służył przede wszystkim jako surowiec jadalny (młode pędy) oraz przyprawa. Używano go do produkcji tkanin, lin, papieru i barwników. W czasach średniowiecznych chmiel bywał dodawany do piwa, miodu i ciasta chlebowego (tzw. chmielenie). Z biegiem lat roślina zajmowała coraz ważniejsze miejsce w lecznictwie ludowym, a także stała się elementem wierzeń i obrzędów. Szyszkami chmielu obsypywano całe obejście i pannę młodą przed zamążpójściem oraz uroczysty orszak weselny. Pieśni o opisywanej roślinie towarzyszyły obrzędom weselnym, miały miejsce zwyczajowo po oczepinach (Oj chmielu, chmielu! Ty bujne ziele Bez cię nie będzie żadne wesele. O chmielu! O nieboże! To na dół, to po górze, Chmielu nieboże! Żebyś ty chmielu na tyczki nie lazł, Nie robiłbyś ty z panienek niewiast: Ale ty chmielu na tyczki włazisz, Nie jedną pannę wianeczka zbawisz). Szyszki chmielowe umieszczano w palmach wielkanocnych oraz w bukietach święconych uroczyście 15 sierpnia (święto Matki Boskiej Zielnej). Nazwa łacińska Humulus lupulus ma ciekawą genezę. Człon lupulus oznacza wilka. Jest to odniesienie do natury chmielu – jako roślina czepna otacza inne gatunki, często prowadząc do ich usychania. Podobnie działają wilki, otaczając swoje ofiary. Potoczne nazwy chmielu zwyczajnego to chymel, wilczek oraz czerwieniak gruszkowaty. W lecznictwie ludowym chmiel wykorzystywano jako środek przeciwko bólom reumatycznym oraz ułatwiający gojenie się ran (okłady, kąpiele). Do poduszek upychano strobile chmielowe, co miało pomagać w zasypianiu. Bezsenność leczono wypijaniem naparów z tej rośliny.

Szyszki chmielowe (dojrzałe kwiatostany żeńskie) w swoim składzie zawierają olejki eteryczne (myrcen, β-kariofilen, farnezen, humulon), kwasy goryczowe chmielowe (α-kwasy humulony i β-kwasy lupulony), terpeny, chalkony (ksantohumol, desmetyloksantohumol), glikozydy flawonolowe (rutyna, kemferol, kwercetyna, kwercytryna). Skład strobili różni się w zależności od stosowanej metody uprawy chmielu zwyczajnego. W gruczołach wydzielniczych włosków znajduje się przede wszystkim żywica i zawarte w niej gorycze chmielowe (humulon, lupulon). Pozostałe składniki to olejki lotne, woski i związki tłuszczowe.

Składniki aktywne zawarte w surowcach farmaceutycznych chmielu wykazują wszechstronne właściwości bioaktywne. Do najważniejszych zalicza się działanie przeciwbakteryjne (na bakterie Gram(+), m.in. Staphylococcus aureus i Enterococcus faecalis, oraz Gram(-), np. Escherichia coli, Salmonella), przeciwutleniające (neutralizacja wolnych rodników), estrogenne, chemoprewencyjne, apoptotyczne i antynowotworowe. Według najnowszych badań α-kwasy i β-kwasy zawarte w chmielu hamują namnażanie się różnych linii komórek rakowych, blokują procesy angiogenezy, czyli tworzenia naczyń krwionośnych wokół guza, indukują apoptozę (śmierć) komórek nowotworowych oraz hamują działanie enzymów mikrosomalnych CYP450. Składniki aktywne chmielu wykazują działanie przeciwzapalne poprzez zmniejszanie wytwarzania prostaglandyn na drodze indukowanej przez enzym cyklooksygenazę COX-2, hamują uwalnianie kinaz i czynników transkrypcyjnych (NF-ĸB, AP-1, CREB). Dodatkowo chmiel stymuluje czynność wydzielniczą żołądka i pęcherzyka żółciowego, obniża poziom cholesterolu oraz wykazuje właściwości przeciwwrzodowe (poprzez hamowanie Helicobacter pylori). Chmiel działa uspokajająco i nasennie, głównie za sprawą składników olejków eterycznych (alkohol 2-metylo-3-buten-2-ol). Pochodne flawonoidu desmetyloksantohumolu, zawartego w szyszkach chmielu, wykazują działanie estrogenne (fitoestrogeny). Łączą się z receptorami estrogenowymi silniej niż powszechnie znane hormony roślinne otrzymywane z koniczyny czerwonej czy soi. Pochodne naryngeniny otrzymywane z chmielu zwyczajnego łagodzą uderzenia gorąca oraz ograniczają aktywność osteoklastów (zmniejszenie ryzyka osteoporozy).

Chmiel zwyczajny jako środek ułatwiający zasypianie powinien być wypijany co najmniej 30 minut przed snem w postaci ciepłego naparu. W celu przygotowania naparu z rośliny wrzącą wodą (150-200 ml) zalewa się 0,5-1,0 g szyszek chmielowych i zaparza przez 5-10 minut. Okresowo w problemach z bezsennością stosuje się także tabletki, kapsułki, syropy i krople zawierające Humulus lupulus. Stosowanie dłuższe niż 7-10 dni wymaga konsultacji lekarskiej. Aby załagodzić wzmożone napięcie nerwowe, konieczne jest regularne przyjmowanie dawki leku (3-4 razy w ciągu dnia). W przypadku problemów z apetytem czy dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego zaleca się wypicie naparu z chmielu bądź zażycie kapsułek bezpośrednio przed posiłkiem/ w trakcie posiłku. Preparaty łagodzące objawy menopauzy zawierające chmiel powinny być stosowane regularnie, 1-2 razy dziennie w zależności od wskazań producenta. Najlepiej przyjmować je o stałej porze i nie łączyć z innymi środkami o działaniu uspokajającym. Po okresie 6 miesięcy najlepiej skonsultować się z lekarzem. Zewnętrznie w celach przeciwbólowych chmiel jako składnik maści stosuje się kilka razy dziennie w połączeniu z delikatnym masażem tkanek. Świeżo przygotowany napar chmielowy dodaje się do wanny z ciepłą wodą w celu przyrządzenia kąpieli dla reumatyków (10-15 strobili chmielowych zalanych litrem wrzącej wody i odstawionych na 15 minut).

Chmiel zwyczajny może być stosowany u osób powyżej 12 roku życia. Ze względu na brak badań nie powinien być podawany kobietom w ciąży i karmiącym piersią.

Połączenie leków i suplementów diety zawierających chmiel zwyczajny z innymi środkami o działaniu uspokajającym i nasennym wykazuje działanie synergistyczne i może prowadzić do nadmiernej sedacji oraz senności.

Połączenie wyciągów chmielowych z lekami przeciwhistaminowymi nasila depresyjny wpływ tych środków na OUN.

Należy zachować ostrożność podczas prowadzenia samochodów i innych pojazdów mechanicznych. Przyjęcie zbyt dużej dawki leku bądź suplementu zawierającego surowce chmielu zwyczajnego działa nasennie i depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, obniżając koncentrację.

Po kontakcie skóry z rośliną (zwłaszcza świeżą) może wystąpić reakcja alergiczna.