Zez – czym jest? Rodzaje, wykrywanie i leczenie zeza

Zezem nazywamy nierównoległe ustawienie gałek ocznych. Zez jest nie tylko uciążliwym defektem kosmetycznym, ale wiąże się z zaburzeniami widzenia jednoocznego lub obuocznego. Objawy są różne w zależności od wieku pacjenta, w którym zez się pojawi, oraz samej przyczyny jego powstania. 

Co to jest zez? 

W zezie obraz widziany przez każde oko oddzielnie różni się od siebie. W takiej sytuacji mózg, który odpowiada za przetworzenie tych obrazów, nie jest w stanie złożyć ich w jedną całość. Wtedy pojawia się dwojenie. Obrazy w zależności od typu zeza mogą znajdować się obok siebie, jeden pod drugim albo być przesunięte pod różnym kątem względem siebie. Jest to odczucie nieprzyjemne i bardzo uciążliwe, zatem organizm uruchamia mechanizmy obronne. U dorosłych podwójne widzenie jest często niwelowane kompensacyjnym ustawieniem głowy jak skręcenie twarzy lub przechylenie głowy. Jest to zawsze pozycja, w której dwojenie jest mniejsze lub nie występuje. Czasem konieczne jest stałe zasłonięcie jednego oka. W przypadku dzieci natomiast jest to głównie tłumienie jednego z obrazów, co w efekcie prowadzi do rozwoju niedowidzenia. 

Niedowidzenie to zazwyczaj jednostronne obniżenie ostrości wzroku (z najlepszą korekcją, czyli w okularach), przy braku jakichkolwiek nieprawidłowości gałek ocznych i dróg wzrokowych. Zatem jest to sytuacja, w której zarówno oko, jak i droga wzrokowa są prawidłowe, ale mózg „rozmazał” obraz z chorego oka, ponieważ utrudniał on funkcjonowanie. Inną częstą przyczyną niedowidzenia jest duża różnica refrakcji (czyli wady wzroku) obu oczu. Okres wrażliwości, kiedy niedowidzenie jest odwracalne, trwa do około 7.-8. roku życia – jeśli wynika z zeza, lub nieco dłużej, jeśli jest efektem wady wzroku.  

Rodzaje zeza 

Podział zeza na rodzaje wynika z kierunku, w którym odchylone jest oko zezujące, oraz tego, w jakich okolicznościach występuje (stale czy okresowo). W praktyce klinicznej istotny jest podział zeza na jawny (inaczej towarzyszący) lub ukryty. 

Zez towarzyszący 

Zez towarzyszący to inaczej pełnoobjawowa choroba zezowa. Polega na tym, że kąt odchylenia osi jednego oka względem osi drugiego oka ustawionego na wprost jest stały. Odległość między oczami przy patrzeniu w różnych kierunkach jest praktycznie taka sama. Najpowszechniej występuje w formie zeza zbieżnego lub rozbieżnego, chociaż może być też skośny. 

Zez zbieżny  

Zez zbieżny typowo polega na odchyleniu chorego oka w kierunku nosa. Rodziców często niepokoi zez zbieżny u niemowląt. Do około 4. miesiąca życia sporadyczne przypadki zbieżnego ustawienia oczu mieszczą się w normie, potem są traktowane jako patologia i powinny być skonsultowane ze specjalistą.  

Zez zbieżny u dzieci często wynika z nadwzroczności. Można zauważyć, że pogłębia się przy patrzeniu z bliskiej odległości. W wielu przypadkach odpowiednia korekcja okularowa prowadzi do znacznej poprawy ustawienia oczu.  

Zez rozbieżny  

Zez rozbieżny lekarz rozpoznaje, gdy oko zezujące ustawia się w kierunku skroni. Częściej dotyczy starszych dzieci i dorosłych, zwłaszcza z krótkowzrocznością. Objawy mogą być subtelne, jak np. ból głowy lub trudności ze skupieniem przy czytaniu. 

Zez ukryty  

Zez ukryty występuje, gdy zaburzeniu ulega napięcie mięśni gałkoruchowych. W większości przypadków jest niewidoczny i często bezobjawowy (mogą mu towarzyszyć bóle głowy). Jest za to łatwo wykrywalny w teście zasłaniania. Problem pojawia się, kiedy następuje osłabienie widzenia obuocznego z powodu zmęczenia, urazu czy osłabienia organizmu (np. w związku z chorobą ogólną). Wtedy zez ukryty staje się jawny i może zostać utrwalony. Leczy się go wówczas podobnie jak zeza jawnego.     

Zez porażenny  

Zez porażenny to zez, który wynika z czasowego lub stałego porażenia nerwów zaopatrujących jeden lub więcej mięśni poruszających gałką oczną. Oko ustawia się w kierunku przeciwległym do mięśnia porażonego. Charakterystyczny jest zmienny kąt odchylenia zeza w zależności od kierunku patrzenia. W zależności od przyczyny porażenia ta odmiana zeza może czasem ustąpić w wyniku samoistnej regeneracji. W przypadku braku poprawy przez około 6 miesięcy stosuje się leczenie operacyjne. 

Jak wykryć zeza? 

W celu wykrycia zeza, poza podstawowym badaniem okulistycznym, lekarz wykonuje wiele badań dodatkowych, takich jak:  

• ocena ostrości wzroku (również po podaniu kropli porażających akomodację) i dobór odpowiedniej korekcji,  
• ocena dna oka w poszukiwaniu ewentualnych patologii, 
• test naprzemiennego zasłaniania i odsłaniania oczu, tzw. cover test, 
• ocena kąta zeza w stopniach (za pomocą specjalnego urządzenia – synoptoforu lub prostszych listw pryzmatycznych), 
• ocena widzenia obuocznego oraz przestrzennego do bliży i do dali (z bliska i daleka). 

Jak powstaje zez?  

Przyczyny powstawania zeza są różnorakie. Najczęstsze to: 

• wady wzroku – skorygowanie może spowodować prawidłowe ustawienie się gałek ocznych, 
• choroby gałki ocznej lub oczodołu – zarówno stan zapalny, jak i np. uciskający guz mogą być przyczyną nieprawidłowego ustawienia oka albo osłabienia działania mięśni okołogałkowych, 
• choroby samych mięśni gałkoruchowych lub nerwów unerwiających te mięśnie – odpowiadają za ruch gałek ocznych, choroby te powodują częściej zeza porażennego, 
• choroby ośrodkowego układu nerwowego, 
• czynniki genetyczne (tendencja do występowania zeza może mieć charakter rodzinny). 

Jak leczyć zeza?  

Leczenie jak zawsze jest przyczynowe, jeśli tylko jest to możliwe. U dzieci w wielu przypadkach kluczowe jest dobranie odpowiedniej korekcji okularowej. Jeśli to konieczne, stosuje się okulary pryzmatyczne lub dwuogniskowe. Niejednokrotnie nie da się uniknąć leczenia zabiegowego. Najmniej inwazyjną metodą jest podanie toksyny botulinowej, niestety – efekt utrzymuje się zazwyczaj około 3 miesięcy. 

Podstawą leczenia zeza, zarówno ze względów zdrowotnych, jak i estetycznych, jest jednak zabieg chirurgiczny. Leczenie operacyjne polega na regulowaniu ustawienia oczu poprzez wzmacnianie lub osłabianie konkretnych mięśni (skracanie, przesuwanie, transpozycja mięśni lub szwy regulowane).