Tojad – mordownik z gór

Mordownik z gór

Tojadem otruto podobno Arystotelesa, zaś według Dioskurydesa jad tojadu jest tak silny, że zabija skorpiony. Zgodnie z grecką mitologią, tojad mocny stał się trujący, ponieważ spadła na niego piana z ust Cerberusa, strażnika piekielnych bram, kiedy Herkules wyciągał go z piekielnych miejsc. Medea, kapłanka bogini Hekate, usiłowała otruć swojego pasierba Tezeusza używając tojadu mocnego, aby jej rodzony syn mógł odziedziczyć tron jej męża. Uważano, że tojad mocny znajdował się wśród składników, z których wiedźmy przygotowywały maści, dzięki którym mogły latać.

Ludowa nazwa tojadu nawiązująca do jego trujących właściwości to "mordownik", nazywano go również pantofelkiem Matki Boskiej, ponieważ według porzekadła roślina ta użyczyła swoich intensywnie szafirowych płatków na pantofle dla Maryi, gdy zdarła trzewiki uciekając z Dzieciątkiem Jezus i z Józefem do Egiptu. 

Tojad mocny

Tojad mocny (Aconitum napellus Rchb.) jest gatunkiem rośliny należącym do rodziny jaskrowatych. Występuje w strefie klimatu umiarkowanego Eurazji. Nazwa Aconitum może pochodzić od greckiego słowa „akone”, co znaczy „skalisty” lub „urwisty”, ponieważ tojad mocny lubi rosnąć właśnie w takich miejscach. W Polsce występuje w Sudetach i Karpatach.

Łodyga tojadu jest naga, wzniesiona i zwykle nierozgałęziająca się. Jest gruba, sztywna, naga i pusta w środku. Osiąga wysokość do 150 cm. Liście są duże, dłoniaste, głęboko podzielone na kilka odcinków, 5-7 sieczne, głęboko ząbkowane. Kwiatostan znajdujący się na górnej części łodygi składa się z grona lub kilku gron o fioletowo-granatowej barwie. Kwiaty są grzbieciste, o opadającym okwiecie, do 5 cm długości i do 2 cm szerokości. Górna część okwiatu jest hełmowata. Zawiera wewnątrz dwa miodniki na długich trzonkach. Miodniki pochodzą z przekształconych płatków korony. Mieszczą się one w nieco tylko zgiętej ostrodze. Cały natomiast barwny kwiat, na który składają się cztery płatki i hełm, pochodzi z przekształconego kielicha.

Charakterystyczną  cechą gatunkową tojadu mocnego, po której najłatwiej rozróżnić go od innych bardzo podobnych gatunków tojadu jest jego hełm. U tojadu mocnego ma on taką samą wysokość, jak szerokość. W środku kwiatu znajduje się od 3 do 5 słupków otoczonych licznymi pręcikami z ciemnymi pylnikami, na szerokich, czarno-białych nitkach.
Tojad kwitnie od czerwca do sierpnia, zależnie od wysokości stanowiska n.p.m. Zapylany jest wyłącznie przez trzmiele. Na świecie zasięg tojadu mocnego pokrywa się z zasięgiem trzmiela.
Owocem rośliny jest mieszek zwierający liczne drobne nasiona, które mają gładkie ściany i oskrzydlone krawędzie.

Korzeń  tojadu jest bulwiasty, o barwie czarnobrunatnej. Dzięki silnemu systemowi korzeniowemu tojad umacnia w górach osypujące się zbocza. Zioło można spotkać także w ogrodach jako roślinę uprawianą ze względu na swój wygląd. Należy jednak pamiętać, że rośliny tej nie należy sadzić w bliskim sąsiedztwie takich warzyw jak chrzan lub seler korzeniowy, ponieważ może się zdarzyć, że zamiast korzenia selera wyrwiemy korzeń tojadu mocnego.

Roślina objęta jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Bywa zrywana ze względu na swoje ładne kwiaty lub przesadzana do ogródków przydomowych. Tojad jest dobrze chroniony. Większość jego stanowisk znajduje się na obszarach chronionych: w tatrzańskim i babiogórskim parku narodowym oraz w rezerwatach, np. Rezerwat przyrody pod Rysianką. 

Substancje bioaktywne w tojadzie

Tojad stosowany był w lecznictwie, obecnie w Polsce nie jest używany do celów leczniczych poza homeopatią. Surowcem zielarskim był bulwiasty korzeń (Tuber Aconiti) lub niekiedy liście.
Surowiec zawiera 0,4 -1,1% alkaloidów diterpenowych (m. in. akonityna, mezakonityna, napelina, neolina) oraz alkoholaminy (akonina, mezakonina i inne), alkaloidy aporfinowe (magnofloryna), katecholaminy (noradreanalina, dopamina). Z korzeni tojadu wyizolowano około 20 alkaloidów.

Tojad zawiera również kwas akonitowy, kwas jabłkowy, kwas bursztynowy oraz kwas itakonowy. W bulwach zawarta jest skrobia, mannitol, meliobioza, żywice, fruktoza i maltoza.

Właściwości lecznicze tojadu oraz akonityna

Tojad mocny był pierwotnie używany w leczeniu bólu, artretyzmu, zapalenia, chorób skórnych oraz nerwobóli. Ekstrakt z tojadu działa bardzo szybko, stając się aktywnym farmakologicznie w kilka minut po spożyciu. Alkaloidy znalezione w roślinie posiadają właściwości przeciwbólowe oraz przeciwzapalne.

Alkaloidy zawarte w surowcu (głównie akonityna, mezakonityna i hypakonityna) działają początkowo pobudzająco, a następnie porażająco na nerwy czuciowe. Prowadzi to do znieczulenia miejscowego. Alkaloidy te blokują również zakończenia nerwowe w płytce motorycznej oraz działają porażająco na ośrodkowy układ nerwowy. Dawka toksyczna surowca wynosi 0,3 - 2g. Młode korzenie tojadu zawierają o wiele więcej toksycznych alkaloidów, co tłumaczy tak dużą rozpiętość pomiędzy wartościami dawki toksycznej. Akonityna lub wyciągi z korzeni tojadu zastosowane bezpośrednio na skórę powodują mrowienie, pieczenie a następnie znieczulenie. Niewielkie dawki akonityny podane doustnie działają przeciwgorączkowo i zwalniają akcję serca. Preparaty ziołowe z bulw tojadu stosowane są w leczeniu chorób przeziębieniowych przebiegających z gorączką oraz w preparatach homeopatycznych. Nalewki z bulw stosowane są jako lek przeciwbólowy w neuralgiach.

Ze względu na niebezpieczeństwo przedawkowania akonityna została wycofana z lecznictwa wielu krajów. Zaledwie 1 łyżeczka korzenia lub jego przetworu może spowodować porażenie mięśnia sercowego czy układu oddechowego. Dlatego też, pomimo jego użycia na przestrzeni wieków, tojad mocny nie jest obecnie rekomendowany przez tzw. niemiecką komisję E, grupę niemieckich ekspertów zajmujących się szacowaniem roślin leczniczych pod względem ich skuteczności oraz bezpieczeństwa. 

Tojad w homeopatii 

Lekarze homeopaci przepisują preparat homeopatyczny sporządzony na bazie tojadu tym pacjentom, których objawy przypominają skutki zatrucia. Pacjenci wydają się być wyczerpani oraz bojaźliwi, narzekają na pragnienie i bóle nie do wytrzymania, które towarzyszą ich dolegliwościom.

Do celów homeopatycznych wykorzystywana jest cała roślina – z wyjątkiem korzenia tojadu, który jest najbardziej trującą częścią.

Tojad jest zbierany podczas kwitnięcia i ucierany na miazgę. Sok jest wyciskany z uzyskanej miazgi i mieszany z alkoholem, następnie rozcieńczany do otrzymania nie toksycznego poziomu.

Tojad mocny w homeopatii jest używany w leczeniu dolegliwości, które pojawiają się nagle i przeszywająco, często z powodu szoku lub strachu, wystawienia na suche, zimne wiatry oraz okazyjnie, z powodu upalnej pogody.

Najczęściej podczas infekcji, takich jak: przeziębienie, kaszel, bóle ucha, oka oraz gardła. W przypadku zapalenia oka spowodowanego obrażeniem. Objawy zapalenia oraz infekcji to również niespokojny, pobudzony sen. Tojad stosowany jest też w przypadku lęku, strachu połączonego z niepokojem, na przykład w czasie ataków paniki, którym towarzyszą palpitacje serca, zdrętwienia oraz mrowienia na ciele.

Tojad jest dobrym środkiem homeopatycznym dla kobiet, które czują się śmiertelnie przerażone podczas porodu.

Trujące właściwości tojadu – niepozorna akonityna

Tojad jest rośliną bardzo silnie trującą, jedną z najsilniej trujących roślin krajowych. Trująca jest cała roślina, a najbardziej korzenie i nasiona.

Bydło i owce instynktownie nie jedzą tej rośliny. Akonityna początkowo działa pobudzająco, a potem paraliżująco na nerwy czuciowe i ruchowe o może spowodować śmierć wskutek paraliżu mięśni oddechowych i zatrzymania pracy serca. Może wnikać również przez skórę.

Akonityna, jak i sam sproszkowany korzeń tojadu ma ostry, piekący smak. Przy zatruciu wywołuje ogólnie odczuwane uczucie mrowienia i drętwienia. Sprowadza nudności, biegunkę i wymioty. Następnie pojawia się ból łydek, zimny pot, bladość skóry. Dreszcze poprzedzają objawy zaburzeń przełykania i mówienia. Wreszcie pojawiają się zaburzenia widzenia. Źrenice ulegają zwężeniu, potem rozszerzeniu, powoli reagują na światło (światłowstręt). Przy zatruciu śmiertelnym występują drgawki. Wymioty mogą być krwawe. Alkaloidy tojadu podrażniają wątrobę i jelita. Akonityna ulega wchłonięciu przez skórę i uszkodzone błony śluzowe.