Przeszczepy – dar życia po śmierci

Większość narządów i tkanek do przeszczepienia pobiera się od osoby zmarłej, kiedy zostały już wyczerpane wszystkie możliwości jej leczenia i u której stwierdzono komisyjnie śmierć mózgową, o ile osoba ta za życia nie wyraziła sprzeciwu na pobranie. W Polsce żyje około 10 tys. osób po przeszczepie, a około 1,5 tys. oczekuje na transplantację.

Przeszczepianie narządów, czyli transplantacja to przeniesienie narządu (w całości lub części) z jednego ciała do innego. Przeszczepianiem narządów zajmuje się dziedzina nazywana transplantologią. Najczęściej przeszczepiane narządy to: skóra, serce, nerki, płuca, wątroba, trzustka, rogówka. Przeszczepia się również tkanki, czyli szpik kostny. Również przetoczenie krwi można uznać za rodzaj przeszczepienia tkanki.

Trochę historii

Na świecie pierwsze próby przeszczepów miały miejsce w latach 50 - tych i 60 - tych XX wieku. W 1954 roku po raz pierwszy przeszczepiono nerkę (od brata bliźniaka), w 1967 roku miał miejsce pierwszy udany przeszczep wątroby i przeszczep serca.

Pierwsze udane przeszczepienie nerki w Polsce miało miejsce w 1966 roku, w I Klinice Chirurgii Akademii Medycznej w Warszawie. Był to wtedy 621 taki zabieg na świecie. Narząd został pobrany od kobiety po ciężkim wypadku i urazie mózgu. Na pobranie nerki ze zwłok konieczna była w tamtych czasach zgoda prokuratora. Zabieg wykonał zespół chirurgów pod kierownictwem profesora Jana Nielubowicza.

Pierwsze udane przeszczepienie serca w Polsce przeprowadził profesor Zbigniew Religa w 1986 roku, a pierwsza udana transplantacja wątroby miała miejsce u dziecka, przeprowadził ją w 1990 r. prof. Kaliciński, pierwsze udane przeszczepienie wątroby u dorosłego w 1994 roku jest zasługą prof. Michałowicza.

Komu potrzebny jest przeszczep nerki?

Transplantacja nerek jest najczęściej wykonywanym rodzajem przeszczepienia.

Najczęstszą przyczyną niewydolności nerek jest cukrzyca oraz uszkodzenie naczyń nerkowych z powodu nadciśnienia tętniczego lub miażdżycy. Do przewlekłego uszkodzenia nerek może także prowadzić stosowanie niektórych leków, szczególnie przeciwbólowych (tzw. niesterydowych leków przeciwzapalnych). Wrodzone choroby nerek, takie jak torbielowatość są przyczyną około 10% przypadków ich niewydolności.

Brak czynności nerek powoduje gromadzenie się toksyn mocznicowych i przewlekłe zatrucie organizmu, a bez leczenia prowadzi to do śmierci. Istnieją dwa różne sposoby leczenia niewydolności nerek: pierwszy polega na oczyszczaniu krwi za pomocą dializy, drugi na przeszczepieniu nerki. Przeszczepienie nerki jest lepszym rozwiązaniem dla pacjenta, ponieważ znacząco przedłuża życie chorych (statystycznie umiera 3,8/100 chorych/rok po przeszczepieniu nerki, w stosunku do 16,1/100 chorych/rok pacjentów dializowanych), umożliwia w miarę normalne życie (bez konieczności kilkugodzinnej dializy 3 razy w tygodniu, ograniczenia picia płynów i jedzenia owoców). Problemem jest jednak brak wystarczającej liczby narządów do przeszczepienia.

Idealnym rozwiązaniem dla chorego byłaby możliwość przeszczepienia nerki przed rozpoczęciem dializ, najlepiej od żywego dawcy, ponieważ oszczędza to choremu powikłań dializoterapii oraz kilkuletniego okresu oczekiwania na odpowiedni narząd.

Przeszczep wątroby

Transplantacja wątroby stanowi ostateczny ratunek dla chorych z niewydolnością tego narządu. Niewydolność wątroby spowodowana jest: wirusowym zapaleniem wątroby typu B lub C, pierwotną marskością żółciową, zatruciami (np. muchomorem sromotnikowym, paracetamolem), alkoholizmem, rakiem wątroby, chorobą Wilsona i innymi chorobami metabolicznymi, autoimmunologicznym zapaleniem wątroby. Czasem przyczyna niewydolności wątroby pozostaje nieznana.

Nie wszystkim pacjentom można przeszczepić wątrobę. Przeciwwskazaniem do zabiegu są miedzy innymi choroba nowotworowa, zaawansowana niewydolność serca lub przewlekła niewydolność oddechowa, alkoholizm, narkomania, choroby psychiczne. W dobieraniu narządu dla pacjenta istotna jest zgodność grupy krwi, nie ma konieczności określania zgodności tkankowej, tak jak w przypadku przeszczepu nerek. Wynika to z właściwości immunologicznych wątroby. Wątroba po pobraniu od dawcy może być przechowywana w specjalnym roztworze maksymalnie przez kilka godzin.

Operacja transplantacji wątroby jest skomplikowana i długotrwała (8-12 godzin). Najpierw usuwa się chory narząd biorcy, a następnie wszczepia wątrobę dawcy. W przypadku przeszczepienia wątroby od żywego dawcy, pobiera się tylko fragment narządu.

Kto wymaga przeszczepu serca?

Transplantacja jest obecnie szeroko akceptowaną metodą leczenia końcowego stadium niewydolności serca. Pomimo rosnącej liczby chorych oczekujących na przeszczep, liczba zabiegów niestety spada, szacuje się, że około 45% pacjentów umiera w czasie oczekiwania na zabieg. Kryteria doboru biorcy opierają się na ocenie zgodności grup krwi.

Zostać dawcą

Według polskiego prawa zmarły człowiek może być dawcą, jeżeli za życia nie wyrażał sprzeciwu w tej sprawie. Lekarz informuje rodzinę chorego o śmierci i zamiarze pobrania narządów do przeszczepienia, ale nie musi prosić o wyrażenie na to zgody. Jeżeli ktoś nie zgadza się na pobranie narządów po śmierci powinien listownie lub osobiście złożyć stosowne oświadczenie w Centrum Organizacyjno - Koordynacyjnym ds. Transplantacji „Poltransplant” (ul. Lindleya 4 02-005 Warszawa) na formularzu, który można otrzymać w każdym Zakładzie Opieki Zdrowotnej lub pobrać ze strony internetowej „Poltransplantu” (www.poltransplant.org.pl).

Możliwe jest sporządzenie oświadczenia woli - dokumentu informującego o zezwoleniu na pobranie organów w razie śmierci dla celów ratowania życia innych ludzi. Takie oświadczenie można nosić zawsze przy sobie, wówczas nie ma wątpliwości co do woli zmarłej osoby.
Inne zagadnienie stanowi pobranie narządów od osób żywych. Jeżeli chodzi o przeszczepianie nerki lub części wątroby dawcami są przede wszystkim osoby spokrewnione - najczęściej rodzic jest dawcą dla dziecka. Jeżeli narząd chce oddać osoba niespokrewniona trzeba przeprowadzić specjalną procedurę kwalifikacji pod nadzorem sądu. W Polsce jakikolwiek handel organami jest nielegalny. Procedura sądowa nie dotyczy osób, które chcą być dawcami szpiku. Osoba, która chciała by zostać dawcą szpiku musi wypełnić jedynie formularz zgłoszeniowy

Co to jest śmierć mózgu?

Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) śmierć człowieka następuje w chwili śmierci jego mózgu – to tak zwana śmierć mózgowa. Ustanie krążenia krwi w mózgu powoduje nieodwracalne jego uszkodzenie i chociaż przy pomocy specjalnej aparatury można pewien czas podtrzymywać czynność serca i płuc, człowiek nie żyje. U takich pacjentów komisja lekarska złożona z trzech lekarzy, w tym co najmniej jednego specjalisty w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii oraz jednego specjalisty w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii, po przeprowadzeniu serii badań orzeka śmierć mózgową w celu odłączenia od aparatury.

W Polsce najczęstszą przyczyną zgonu dawców jest choroba naczyń mózgowych np. tętniak (50-59%), a na drugim miejscu uraz czaszkowo-mózgowy (35-45%).

Po stwierdzeniu śmierci pnia mózgu, jeżeli nie stwierdzono przeciwwskazań (np. braku zgody pacjenta za życia na pobranie jego narządów po śmierci, lub złego stanu narządów, które pobiera się do transplantacji) pacjent może zostać zgłoszony do „Poltransplantu” jako dawca.

Dobór dawców i biorców

Zgodnie z ustawą transplantacyjną, Centrum Koordynacyjno-Organizacyjne „Poltransplant” prowadzi Krajową Listę Biorców narządów unaczynionych.

Lista oczekujących, zgłoszonych przez lokalne stacje dializ (w przypadku transplantacji nerek) obejmuje dane biorców, a w tym grupę krwi i wyniki badania układu HLA każdego pacjenta. W czasie pobrania nerek od zmarłego dawcy z zachowaną czynnością serca, pobierane są również węzły chłonne. Ich badanie umożliwia określenie antygenów zgodności tkankowej – HLA. Następnie porównuje się układ HLA dawcy nerki z HLA pacjentów oczekujących z Krajowej Listy. Poza największą możliwą zgodnością HLA przy doborze biorcy pod uwagę bierze się również szereg innych czynników, w tym: grupę krwi, płeć, wiek, stan kliniczny.

Jak pobiera się narządy do przeszczepienia?

Pobranie narządów do przeszczepienia jest operacją chirurgiczną, przeprowadzaną na sali operacyjnej, przez zespół chirurgów, anestezjologów i pielęgniarek.

Pobrać do przeszczepienia można tylko takie narządy, których funkcja jest prawidłowa, to znaczy czynne nerki, pracującą wątrobę czy serce. Ponadto nie można pobrać narządów od zmarłego, który cierpiał na chorobę nowotworową lub choroby zakaźne, żeby nie spowodować przeniesienia schorzenia do organizmu biorcy. Żadne informacje na temat dawcy, w tym jego nazwisko, nie są przekazywane biorcy narządu ani jego rodzinie.

Dlaczego transplantacja może się nie udać?

Przeszczepienie narządu to nie tylko zabieg chirurgiczny. O powodzeniu decyduje wiele różnych czynników, istotnych zarówno na etapie przygotowania dawcy i biorcy, jak również właściwa opieka nad biorcą po zabiegu. Konieczne jest:

•     dobranie dawcy i biorcy pod względem zgodności immunologicznej,
•     leczenie immunosupresyjne – osłabiające własny układ odporności,
•     zapobieganie powikłaniom i ich leczenie w wyspecjalizowanych ośrodkach,
•     rozpoznawanie odrzucania narządu przez organizm biorcy i intensywne jego leczenie.

Problemy transplantologii

Głównym problemem transplantologii jest niedostateczna liczba narządów do przeszczepienia. Główną przyczyną tej sytuacji jest zbyt mała liczba zgłaszanych zmarłych dawców – lekarze nie tylko nie są motywowani do zgłaszania dawców, ale nawet zastraszani w ostatnim okresie pomówieniami o czerpanie zysków ze śmierci ich pacjentów. Dotychczas wykonywano około 1200 - 1300 przeszczepów rocznie, w roku 2007 do listopada- zaledwie 748. Najgorsze wyniki dotyczą przeszczepiania serca (liczba przeszczepów spadła o połowę) i nerek (dawniej około 1000 rocznie, obecnie 520). Tymczasem lista osób oczekujących na przeszczep stale się wydłuża - pod koniec 2007 roku zawierała ponad 1600 nazwisk.    

Dodatkowy problem stanowi mała liczba przeszczepów od żywych, spokrewnionych dawców. Wynika to z niedostatecznej wiedzy na temat możliwości oddania narządu bliskiej osobie zarówno w społeczeństwie, jaki i w środowisku lekarskim. W Polsce jedynie 1 do 2 % przeszczepianych nerek pochodzi od rodzin pacjentów, podczas gdy w Skandynawii odsetek ten przekracza 50%.