Świerzbnica polna — na zatoki i kaszel

Świerzbnica polna (łac. Knautia arvensis) to pospolita bylina należąca do rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Występuje na terenie Europy oraz w wybranych rejonach Azji (Zachodnia Syberia, Zakaukazie, Kazachstan). Roślina najlepiej wzrasta na przepuszczalnych glebach próchniczych o dużej zawartości wapnia. Preferuje stanowiska słoneczne, o umiarkowanej wilgotności gleby i lekko zasadowym pH. Jest odporna na suszę. Najczęściej można ją spotkać na łąkach i polanach pokrywających wzgórza, na pastwiskach i nieużytkach rolnych, a także wzdłuż dróg i na słonecznych obrzeżach lasów. Bywa uprawiana także w celach ozdobnych (przydomowe ogródki, skalniaki).

Świerzbnica polna jest wieloletnią rośliną zielną osiągającą wysokość od 30 do 80 cm, w zależności od warunków wzrastania. Ma wzniesioną, owłosioną łodygę, która rozgałęzia się w górnej części rośliny. U podstawy łodygi Knautia arvensis występują liście odziomkowe, które są zebrane w rozetę. Mają szeroko lancetowaty kształt, długie ogonki liściowe i mocno powycinane brzegi. Wyżej wzdłuż łodygi wyrastają liście pędowe, które układają się w sposób naprzeciwległy. Są bezszypułkowe lub krótkoszypułkowe oraz pierzasto-klapowane. Brzeg blaszki liściowej jest cały bądź delikatnie ząbkowany, a powierzchnia liścia – miękko owłosiona. Liście mają szarozielony kolor.

Okres kwitnienia byliny przypada od czerwca do września. Kwiaty świerzbnicy polnej zebrane są w półkuliste, miododajne, koszyczkowe kwiatostany, których średnica wynosi mniej więcej 3-4 cm. Pojedyncze kwiaty mają nieregularny kształt, są zrośnięte, lejkowate i 4-klapowe. Mają niebieskoliliową barwę, rzadziej są czerwonawe lub białe. Każdy kwiat zaopatrzony jest w 4 pręciki zakończone pylnikami oraz w pojedynczy słupek dolny. Owocem świerzbnicy polnej jest owłosiona niełupka o cylindrycznym kształcie.

Nazwa rodzajowa świerzbnicy polnej Knautia wywodzi się od XVII-wiecznego botanika doktora Knauta. Z kolei angielska nazwa Field Scabious jest związana ze słowem scab, czyli parch (łuskowata rana), które wywodzi się z języka łacińskiego. Polska nazwa świerzbnicy odnosi się do wykorzystania rośliny w leczeniu świerzbu i innych chorób skórnych. W medycynie ludowej Knautia arvensis bywa nazywana naparstkami Matki Boskiej.

Angielskie określenia świerzbnicy polnej to: Field Scabious, Blue Buttons, Meadow Widow Flower, Gypsy Rose oraz Lady's Pincushion.

W medycynie ludowej świerzbnicę polną wykorzystywano do zwalczania infekcji dróg oddechowych. Zauważono, że skutecznie rozrzedza śluz i ułatwia oddychanie, również w przebiegu gruźlicy. Knautia arvensis wspomagała ograniczanie uporczywego kaszlu, łagodziła duszności towarzyszące chorobie oraz przyspieszała leczenie zapalenia płuc. Praktykowano podawanie wina ze świerzbnicą polną, którym leczono zapalenie opłucnej.

Wywary do użytku wewnętrznego sporządzano z suszonego ziela bądź ze świeżej rośliny. Sok uzyskany z Knautia arvensis stosowano zewnętrznie i wewnętrznie. Łączono go z proszkiem boraksu i samfiru (inaczej soliród) i po podgrzaniu myto nim wypadające włosy oraz nakładano w formie kompresów na skórę głowy z problemem łupieżu. Tę samą mieszankę aplikowano miejscowo na piegi i krostki w celu ich rozjaśnienia. Wierzono, że sok ze świerzbnicy polnej wypijany w określone dni sprzyja tworzeniu strupów na skórze. Dodawano go także do maści. Wywar z kwitnącego ziela nakładano na zaniedbane, trudno gojące się rany, owrzodzenia i żylaki ze względu na jego ściągające i przeciwzapalne właściwości. Aplikowano go również na szczeliny odbytu i swędzącą skórę wokół odbytu. Wywar z Knautia arvensis był uważany za środek zwalczający skurczone ścięgna. Podobne zastosowanie miał odwar z korzeni rośliny, którym łagodzono wrzody na skórze, rany, wykwity, siniaki, egzemę, choroby pasożytnicze (świerzb, inwazje nicieni) oraz brodawki. Angielski zielarz John Gerard (XVI wiek) polecał ziele świerzbnicy polnej do tworzenia specjalnego wywaru melasowego, który miał powodować pocenie się, tym samym „uwalniając serce od wszelkich infekcji lub zarazy”. Według zielarza świeże, zmiażdżone liście Knautia arvensis powinno nakładać się na karbunkuły (skupisko czyraków), co powoduje ich zniknięcie w ciągu trzech godzin. Świerzbnicę wypijano w mieszankach ziołowych w przypadku gorączki. Ziele byliny wykorzystywano podczas tworzenia siedemnastowiecznej „wody na trawienie melancholii”. W połączeniu z innymi roślinami (roczniakiem okrągłolistnym oraz rdestem ptasim) tworzono wywary, które podawano doustnie po ukąszeniu przez węża. Sproszkowane ziele Knautia arvensis używano niegdyś do zwalczania pcheł.

Obecnie surowcami wykorzystywanymi w ziołolecznictwie są kwitnące ziele świerzbnicy polnej Herba Knautiae arvensis oraz kłącze z korzeniami Rhizoma cum radicibus Knautiae. Po zebraniu i rozdrobnieniu suszy się je w ciemnym pomieszczeniu, w temperaturze do 40 (ziele) lub 50 (kłącze) stopni Celsjusza. Substancje zawarte w roślinie warunkują jej działanie lekko moczopędne, obniżające poziom cholesterolu we krwi, wspomagające w walce z infekcjami dróg oddechowych. Knautia arvensis przyspiesza leczenie stanów zapalnych oskrzeli i zatok, przebiegających z zaleganiem dużej ilości wydzieliny. Świerzbnica polna chroni wątrobę narażoną na działanie wielu czynników uszkadzających (zła dieta, używki). Roślina działa przeciwbiegunkowo oraz wpływa korzystnie na stan dróg żółciowych, zapobiegając rozwojowi kamicy żółciowej.

Preparaty ziołowe (wywary, napary, maści) ze świerzbnicy polnej nakłada się zewnętrznie na zmiany skórne, tj. obrzęki, siniaki, owrzodzenia oraz wysypki. Roślina działa przeciwgrzybiczo, przeciwwirusowo oraz przeciwnowotworowo, dlatego zwyczajowo leczy się nią kłykciny kończyste, kurzajki, brodawki oraz grzybice skórne.

Ustalenie dokładnego składu chemicznego świerzbnicy polnej wymaga dalszych badań. Jedna z analiz wykonana w okresie masowego kwitnienia rośliny wykazała obecność w Knautia arvensis zasad azotowych, garbników (głównie z grupy hydrolizujących, poziom ok. 4,6%), kwasów organicznych (1,4%), kumaroli, flawonoidów, saponin steroidowych i triterpenowych (0,01%), karotenoidów (3,2%), pektyn (7,9%), hemicelulozy A i B (odpowiednio 4,8% i 3, 7%) oraz polisacharydów rozpuszczalnych w wodzie (5,9%). Poziom kwasu askorbinowego (wit. C) ustalono na 0,1%. Dotychczas z rośliny wyizolowano m.in. kwasy fenolowe, wśród których należy wymienić kwas chlorogenowy, kryptochlorogenowy, protokatechowy, p-kumarowy, p-hydroksybenzoesowy, kawowy oraz dikawoilochinowy. Saponozydy triterpenowe odkryte w Knautia arvensis to m.in. wolny kwas oleanolowy, kwas ursolowy oraz kwas pomolowy, a także aglikony hederageniny oraz kwasu oleanowego. Świerzbnica polna jest źródłem irydoidowych związków chromogennych, tj. dipsakanu oraz dipsakotyny. Zawiera także fitosterole, garbniki, flawonoidy.

Stosowanie według dr. Henryka Różańskiego:

• Nalewka: sporządzana w proporcji 1:5; 1 część świeżego lub suchego ziela bądź kłącza z korzeniami świerzbnicy polnej zalewamy 5 częściami zimnego alkoholu o stężeniu 50-60%. Odstawiamy na przynajmniej 1 tydzień. Gotową nalewkę filtrujemy.
• Intrakt: sporządzany w proporcji 1:5; 1 część świeżego ziela lub kłącza z korzeniami świerzbnicy polnej zalewamy 5 częściami wrzącego alkoholu o stężeniu 50-60%. Odstawiamy na okres 7 dni. Po tygodniu gotowy intrakt należy przefiltrować.

Dawkowanie nalewki/intraktu w schorzeniach dróg oddechowych, chorobach układu pokarmowego, zakażeniach organizmu bakteriami, wirusami i grzybami: 2 razy dziennie po 5 ml. Kuracja powinna być kontynuowana przez 2-3 tygodnie. Nalewka oraz intrakt mogą być stosowane zewnętrznie w formie okładów bądź do przemywania miejsc chorobowo zmienionych na skórze.

• Odwar: 2 łyżki świeżego lub suchego surowca roślinnego zalewamy 2 szklankami zimnej wody. Całość doprowadzamy do wrzenia i gotujemy przez 10 minut pod przykryciem. Gotowy odwar odstawiamy na 20 minut, a następnie cedzimy.

Dawkowanie odwaru: świeżo sporządzony odwar należy pić codziennie przez 1-2 tygodnie w schorzeniach układu oddechowego lub pokarmowego. Odwarem można przemywać zmienioną chorobowo skórę oraz wykorzystywać do płukania włosów, a także do irygacji i nasiadówek.

Zastosowanie świerzbnicy polnej może skutkować wystąpieniem reakcji alergicznej o charakterze miejscowym bądź uogólnionym.