Mydłodrzew właściwy — przeciw łupieżowi i wypadaniu włosów

Mydłodrzew właściwy to roślina o wielu zastosowaniach. Do użytku komercyjnego wykorzystywana jest kora wewnętrzna drzewa, po wcześniejszym oddzieleniu jej od warstwy korka. Sproszkowana kora drzewa po zmieszaniu z wodą tworzy pianę, co wynika z dużej zawartości saponin w surowcu. Związki saponinowe mają właściwości obniżające napięcie powierzchniowe cieczy. Tradycyjnie kora była używana przez ludność południowoamerykańską jako środek myjący oraz skuteczny detergent naturalnego pochodzenia. Stosowano ją m.in. do prania tkanin. Z wysuszonej lub świeżej kory drzewa tworzono zamiennik mydła, który poza dobrymi właściwościami oczyszczającymi skórę pomagał również w zwalczaniu miejscowych zmian chorobowych (wysypek, wrzodów, ropni) i działał nawilżająco na skórę. Korą Quillaja saponaria myto włosy, ponieważ zauważono, że zapobiega to ich wypadaniu i działa przeciwłupieżowo. Obecnie na rynku kosmetycznym surowiec roślinny pojawia się jako dodatek do szamponów i odżywek. Ludność chilijska stosowała korę opisywanego drzewa również jako środek leczniczy. Surowiec działa odflegmiająco i jest pomocny w leczeniu schorzeń dróg oddechowych przebiegających z gęstym kaszlem i zalegającą wydzieliną. Leczono nim m.in. zapalenie oskrzeli. Obecnie wiadomo, że związki czynne zawarte w drzewie mają działanie przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne, co wpływa znacząco na skrócenie objawów choroby. W medycynie ludowej nalewką z kory kwilai nacierano miejsca dotknięte reumatyzmem. Kora mydłoki wykazuje działanie przeciwzapalne. Tradycyjnie ekstrakt z kory jest stosowany jako środek na ból żołądka, poprawiający trawienie i eliminujący nadmiar gazów.

Saponiny wyizolowane z kory Quillaja saponaria są używane do produkcji szczepionek w przemyśle farmaceutycznym. Dzięki swoim właściwościom immunoadiuwantowym naturalne substancje z kory mydłodrzewu właściwego wiążą antygen i wzmacniają efektywność szczepień. Przykładem może być wysoce oczyszczona saponina określana skrótem QS-21.

Poza zastosowaniem medycznym drewno kwilai bywa wykorzystywane w wielu różnych dziedzinach – m.in. w przemyśle stolarskim, perfumeryjnym, fotograficznym oraz do produkcji oprysków rolniczych. Dzięki cechom pianotwórczym roślina służy do tworzenia piany gaśniczej oraz jest dopuszczona jako dodatek do żywności (emulgator w napojach, środek aromatyzujący).

Mydłodrzew właściwy (łac. Quillaja saponaria) to wiecznie zielone drzewo należące do rodziny mydłodrzewowatych Quillajaceae. Nazywany jest również mydłoką lub kwilają. Naturalnym miejscem wzrostu rośliny są umiarkowanie ciepłe tereny Ameryki Południowej (Peru, Chile, Boliwia). Kwilaja toleruje różne rodzaje gleb, jest odporna na susze i temperatury do około -12°C. Najczęściej występuje w lasach, na zboczach górskich, czasami bywa wykorzystywana do zalesiania suchych terenów oraz jako drzewo ozdobne. Występuje do wysokości 2000 m n.p.m.

Mydłodrzew właściwy jest drzewem o wąskiej koronie, wolno rosnącym, dorastającym do 15 m wysokości. Pień rośliny osiąga maksymalnie 1 m średnicy i jest pokryty grubą, ciemnobrązową korą o gładkiej powierzchni. Gałęzie rośliny są omszone. Liście mydłoki mają kształt eliptyczny i średnie wymiary 2-4 cm długości oraz 1-2,5 cm szerokości. Blaszka liściowa jest skórzasta, naga i błyszcząca, o żółtozielonym zabarwieniu. Brzeg liści jest gładki bądź delikatnie ząbkowany. Liście mają krótkie ogonki liściowe (maks. 0,2 cm) i drobne, łuskowate przylistki. Są ułożone na pędach w sposób skrętoległy. Okres kwitnienia mydłodrzewu właściwego w naturalnym środowisku Ameryki Południowej przypada na miesiące październik-styczeń. Pojedyncze kwiaty drzewa są drobne, o średnicy ok. 0,1-0,15 cm. Korona kielicha składa się z białych, łopatkowatych płatków, które leżą naprzemiennie z trójkątnymi działkami kielicha. Kwiaty Quillaja saponaria są zebrane w kwiatostany pachowe w formie gęstych baldachów (każdy baldach zawiera od 3 do 5 kwiatów). Są to kwiaty pręcikowe, zaopatrzone w 10 pręcików ułożonych w 2 okółkach. Na pędach pojawiają się także kwiatostany końcowe, złożone z 3 kwiatów o typie hermafrodyty. Owoce mydłodrzewu właściwego składają się z 5 skórzastych torebek ułożonych na kształt gwiazdy. Swoim wyglądem przypominają anyż. Każda torebka zawiera od 10 do 20 nasion.

Nazwa Quillaja saponaria wynika z wysokiej zawartości saponin w korze rośliny. Słowo quillean w języku chillijskim oznacza myć. Określenie mydłodrzew odnosi się do tradycyjnego zastosowania surowca jako środka myjącego i naturalnego detergentu. Sapo w języku łacińskim oznacza mydło.

Kora mydłodrzewu właściwego zawiera około 9-10% związków saponinowych. Do tej pory opisano strukturę ponad 60 z nich. Cechą wspólną saponin mydłodrzewu właściwego jest obecność aglikonu triterpenowego, najczęściej kwasu kwilainowego oraz kwasu fitolacynowego, echynocystynowego i gipsogeniny. Poza saponinami w surowcu zidentyfikowano substancje fenolowe, wśród których kwas (+)-piscydowy stanowi około 75-87%. W korze drzewa znajdują się także garbniki, skrobia, laktoniny oraz szczawian wapnia (ok. 11% surowca).

Substancje czynne zawarte w korze mydłodrzewu właściwego wywołują efekt przeciwzapalny. W doświadczeniu na myszach analizowano wpływ kwasu kwilainowego na rozwój stanu zapalnego uszu u myszy, wywołanego miejscowym podaniem kwasu arachidonowego i estru forbolu. Ekstrakt z kory mydłoki hamował rozwój zapalenia w badanym modelu zwierzęcym.

Saponiny mydłodrzewu właściwego wykazują potencjał hepatoochronny, co udowodniono w jednym z doświadczeń na zwierzętach laboratoryjnych. Działanie ochronne mydłodrzewu właściwego na wątrobę wynika najprawdopodobniej ze zdolności rośliny do łagodzenia stresu oksydacyjnego w obrębie hepatocytów oraz z hamowania enzymu NOS (syntaza tlenku azotu), co redukuje stres nitrozowy.

Saponiny triterpenoidowe Quillaja saponaria wykazały działanie przeciwwirusowe wobec wirusa krowianki, wirusa opryszczki pospolitej typu 1, wirusa ospy wietrznej i półpaśca, ludzkich wirusów upośledzenia odporności 1 i 2 (HIV-1, HIV-2) oraz reowirusa w badaniu in vitro. Niskie stężenia ekstraktu saponinowego zapobiegały infekcji komórek gospodarza (również przez kilkanaście godzin po usunięciu ekstraktu z pożywki). Jednocześnie nie zaobserwowano efektu cytotoksyczności komórkowej rośliny ze względu na zastosowanie niskich stężeń ekstraktu z mydłoki. Przypuszcza się, że saponiny Quillaja saponaria wchodzą w interakcje z elementami otoczki wirusowej, zmieniają strukturę błon wirusa i uniemożliwiają jego wiązanie do komórek gospodarza. Dodatkowo stymulują odporność organizmu poprzez aktywację makrofagów. Doustne podawanie ekstraktu z mydłodrzewu właściwego przez okres 7 dni powodowało wzrost aktywności chemotaktycznej i fagocytarnej makrofagów otrzewnowych u badanych ochotników. Jednocześnie ekstrakt nie wywoływał zmian w poziomie oznaczanych immunoglobulin oraz czynników takich jak TNF-α czy interleukina IL-1α.

Saponiny, polifenole oraz związki wapnia Quillaja saponaria mają działanie hipolipemiczne. W modelu lipolizy trójglicerydów in vitro ekstrakt z mydłodrzewu właściwego obniżył poziom cholesterolu z 80% do 20% oraz stężenie nasyconych kwasów tłuszczowych z 70% do 10% w mieszanych micelach dietetycznych. Saponiny kwilai działały najprawdopodobniej poprzez wytrącenie cholesterolu, który stawał się bioniedostępny. W organizmie ludzkim saponiny triterpenoidowe Quillaja saponaria zapobiegają wchłanianiu cholesterolu z pożywienia w obrębie jelit oraz regulują aktywność enzymu reduktazy HMG-CoA.

Częściowo oczyszczone ekstrakty z kory mydłodrzewu właściwego są skuteczne jako adiuwanty w szczepionkach weterynaryjnych. W przypadku szczepionek przeznaczonych dla ludzi badania skupiły się na frakcji saponiny QS-21. Zaobserwowano, że zwiększa ona efekt immunogenności szczepionek bez wywoływania efektu toksycznego dla komórek organizmu w przypadku niskich stężeń.

Saponiny kory Quillaja saponaria mają własności przeciwnowotworowe. Działały cytotoksycznie na komórki rakowe w warunkach in vitro – uszkadzały błony komórek i doprowadzały do ich lizy. Jednocześnie saponiny uszkadzają również zdrowe komórki organizmu. Przeprowadzono próbę zmniejszenia toksycznego efektu saponin kwilai na organizm poprzez ich wiązanie z cholesterolem w postaci stabilnych nanocząsteczek. Efekty doświadczenia okazały się być obiecujące, dlatego saponiny triterpenowe mydłoki mogą w przyszłości służyć do opracowania leków przeciwnowotworowych.

Ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa surowiec roślinny nie powinien być stosowany przez kobiety w ciąży oraz karmiące piersią.

Ekstrakt z mydłodrzewu właściwego jest stosowany jako dodatek do żywności (środek pianotwórczy) w stężeniu ok. 0,01%.

Brak danych dotyczących suplementacji surowca roślinnego (kory mydłoki).

Przepisy według prof. Henryka Różańskiego:

• Odwar lub napar – 3 g kory mydłoki na 150 ml wody. Stosowanie: 3-4 razy dziennie po 15 ml; również do użytku zewnętrznego (okłady).
• Nalewka mydłokowa – surowiec w stosunku 1:5 z etanolem 40%. Stosowanie: przy problemach żołądkowych 30 kropli 1 raz dziennie, w razie chorób układu oddechowego 30 kropli 4 razy dziennie, zewnętrznie po rozpuszczeniu (1 łyżka nalewki na 1 litr wody) do płukania skóry głowy (np. w razie łupieżu) oraz do przemywania skórnych zmian chorobowych.

Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków FDA (Food and Drug Administration) dopuszcza dodatek Quillaja saponaria do napojów oraz żywności jako środek aromatyzujący i pianotwórczy. W niewielkich ilościach surowiec roślinny jest uznawany za bezpieczny dla człowieka (200 mg/l w przeliczeniu na bezwodny ekstrakt).

W literaturze opisano przypadek rozwoju nieżytu nosa oraz astmy u pracownika narażonego na pył z kory mydłodrzewu właściwego.

Spożycie dużych dawek surowca roślinnego jest toksyczne i może skutkować zaburzeniami ze strony przewodu pokarmowego (ból żołądka, pieniste wymioty, biegunka), uszkodzeniem wątroby, hemolizą czerwonych krwinek, niewydolnością oddechową, zaburzeniami widzenia, krwiomoczem, omdleniami, drgawkami i śpiączką.

W badaniu na myszach laboratoryjnych oznaczono wartość LD50 dla surowego ekstraktu saponinowego z kory Quillaja saponaria na poziomie 0,0325 mg/mysz. Wysokie stężenia ekstraktu z mydłodrzewu właściwego powodowały śmierć zwierząt w ciągu 24-36 godzin.

W badaniach klinicznych saponina z kory mydłoka oznaczona symbolem QS-21 wykazała toksyczność przy wartości około 50 µg/dawkę.