Wszewłoga górska — oczyszczające ziele św. Hildegardy

Wszewłoga górska (łac. Meum athamanticum ang. Baldmoney) jest niewielką byliną pochodzącą z rodziny selerowatych – Apiaceae. Roślina zasiedla rejony Europy Zachodniej oraz Środkowej. W Polsce występuje najczęściej na powierzchni dobrze nasłonecznionych łąk leżących u podnóży gór, a głównym obszarem jej występowania są Sudety. Czasem można spotkać się z informacjami odnośnie uprawy wszewłogi górskiej w przydomowych ogrodach, lecz w Polsce jej popularność jest mocno ograniczona.

Wszewłoga jest byliną, dorastającą zwykle do 50-60 cm. Nierozgałęzioną, kanciastą łodygę porastają krótkie włoski okrywające. Pierzastosieczne liście są często podzielone na nitkowate fragmenty. Niektóre z liści mogą osiągać nawet do 25 cm długości. Są bardzo delikatne w dotyku.

Okres kwitnienia przypada od maja do sierpnia. Drobne, białe kwiaty są zebrane w charakterystyczne dla rodziny selerowatych baldachokształtne kwiatostany.  Owocem jest niewielka podłużna rozłupnia.

Owoce i liście po roztarciu wydzielają specyficzny, przyjemny zapach, który przypomina mieszaninę lubczyku i kopru włoskiego. Ma ostry smak.

Surowcem zielarskim jest najczęściej korzeń wszewłogi – Mei radix. Niektóre źródła wskazują również na możliwość wykorzystania kwiatów oraz całego ziela, jednak najpopularniejszym surowcem pozostaje korzeń. Części rośliny należy suszyć w około 30 stopniach Celsjusza, ponieważ zawierają one substancje termolabilne.

Wszewłoga górska praktycznie nie występuje we współczesnej medycynie Europy. Korzeń rośliny jest czasem stosowany jako lekki środek o działaniu moczopędnym, wykrztuśnym lub rozkurczającym przy zaburzeniach przewodu pokarmowego. Jego rzadkie występowanie w Polsce jest przyczyną małej popularności tej rośliny w naszym kraju.

Roślina była bardziej znana na terenie Europy Zachodniej, gdzie często przypisywano jej wręcz magiczne właściwości pobudzające. Wszewłoga dość szybko zdobyła opinie silnego afrodyzjaku, który był polecany na problemy z libido u kobiet jak i u mężczyzn.

Dawniej ziele wszewłogi stosowano jako środek napotny i rozgrzewający w leczeniu różnego rodzaju infekcji. Ziele wykorzystywano również w leczeniu dny moczanowej, chorób reumatycznych i pobudzający krążenie oraz w celu łagodzenia objawów menopauzy. 

Ze względu na właściwości oczyszczające jelita ze złogów i regenerację kosmków jelitowych wszewłogę nazywano "niedźwiedzią siłą". Zalecano ją jako środek żółciopędny i regenerujący komórki wątroby.

W niektórych regionach Hiszpanii ziele wszewłogi było wykorzystywane jak koadjuwant poporodowy. Wyciągi z tego ziela miały poprawiać działanie substancji przeciwbólowych i znieczulających.

Niektórzy zielarze polecają wyciągi z wszewłogi na problemy z laktacją u kobiet, jednak należy przy tym stanowczo zaznaczyć, że we współczesnej medycynie istnieją skuteczniejsze i bezpieczniejsze środki wspomagające laktację. 

Wszewłoga służyła do aromatyzowania alkoholi i syropów, liście dodawano do sałatek, korzenie spożywano po ugotowaniu.Suszone listki można stosować jako przyprawę do ryb, mięs i warzyw. Pobudzają apetyt i wspomagają trawienie. 

Ziele wszewłogi było często podawane bydłu w postaci paszy. Miało to na celu poprawę trawienia u zwierząt oraz działało laktogennie zwiększając ilość otrzymywanego mleka. 

Analiza chemiczna surowca pozwoliła na zidentyfikowanie niektórych grup związków lub poszczególnych substancji wykazujących działanie lecznicze. Korzeń wszewłogi górskiej zawiera zwykle około 1% olejku eterycznego, w skład którego wchodzą:  β-ocymen, p-cymen, γ-terpinen oraz terpinolen. Ponadto, surowiec jest źródłem poliacetylenów oraz pochodnych kwasu hydroksycynamonowego. Do pochodnych występujących w największym stężeniu należy kwas kawowy i ferulowy. Poza nimi korzeń wszewłogi zawiera również umbeliferon należący do grupy substancji nazywanych kumarynami oraz ligustylid.

Działanie farmakologiczne surowca jest ukierunkowane głównie na przewód pokarmowy i drogi moczowe. Poliacetyleny oraz pochodne kumaryny mogą działać rozkurczająco na mięśnie gładkie dróg moczowych i jelit. Pochodne kwasu cynamonowego działają żółciopędnie i żółciotwórczo, niektóre badania sugerują również że mogą wykazywać działanie hepatoprotekcyjne. Związki występujące w składzie olejku eterycznego mogą usprawniać pozbywanie się zalegającej w drogach oddechowych wydzieliny i działać wykrztuśnie.

Osławione pobudzające działanie surowca nie jest szczególnie silne, jednak substancje czynne obecne w konkretnych wyciągach mogą poprawiać przepływ krwi w narządach płciowych, zwiększając ich wrażliwość na bodźce.

Z korzenia lub ziela wszewłogi górskiej można przyrządzić napar. W tym celu niewielką ilość surowca należy zalać gorącą wodą i naparzać pod przykryciem przez około 15 minut. Po tym czasie powstały napar można odcedzić i pić niewielkimi porcjami kilka razy w ciągu dnia.

Dawniej z korzenia wszewłogi przyrządzano nalewki. Do tej pory, niektóre alkohole produkowane fabrycznie z wykorzystaniem ziół są sporządzane z wykorzystaniem opisywanego przez nas surowca.

Wszewłogę dodaje się również do miodu gruszkowo-ziołowego św. Hildegardy.

Jak każdy surowiec rośliny, również korzeń lub ziele wszewłogi może powodować występowanie uczuleń objawiających się najczęściej wysypkami oraz podrażnieniami skóry.

Ze względu na zawartość umbeliferonu – substancji należącej do grupy kumaryn, nie zaleca się wystawiania skóry na intensywne promieniowanie słoneczne podczas stosowania wyciągów z surowca. Istnieje ryzyko wystąpienia reakcji fototoksycznej i pojawienia się oparzeń na powierzchni skóry.