Dereń właściwy — podstawa cennych nalewek

Dereń właściwy (łac. Cornus mas, ang. Cornelian cherry) jest drobnym drzewem lub krzewem pochodzącym z rodziny dereniowatych – Cornaceae. W Polsce dereń jest rośliną uprawianą ze względu na swoje smaczne czerwone owoce. Krzew występuje naturalnie w południowo-wschodniej części Europy oraz w zachodniej Azji. Dereń właściwy zasiedla najczęściej łagodnie nasłonecznione zbocza oraz lasy.

Cechą charakterystyczną derenia właściwego jest to, że zakwita przed rozwinięciem się liści. Krzew ma rozłożystą koronę i osiąga od 7 do 10 metrów wysokości. Ułożone naprzeciwlegle, eliptyczne liście od spodu porastają drobne włoski okrywające. Niewielkie żółte kwiaty są zebrane w siedzące baldachy. Owocem jest czerwony pestkowiec.

Surowcem zielarskim jest owoc derenia – Corni fructus, który należy zbierać wczesną jesienią.

We współczesnej medycynie znaczenie owoców derenia jest raczej niewielkie, a sama roślina pełni głównie funkcje ozdobne i kulinarne. W niektórych kulturach owoce derenia, podobnie jak owoce żurawiny, są wykorzystywane w skracaniu czasu trwania infekcji dróg moczowych.

Surowiec był często wykorzystywany w starożytnej kuchni Bliskiego Wschodu. W niektórych miejscach nadal można kupić pyszne dżemy z derenia, których wytwarzanie jest dość czasochłonne ze względu na duże pestki. Niektóre przekazy wspominają, że konfitury i przetwory z derenia były przyrządzane w południowo-wschodniej Polsce i tam można rzeczywiście zdobyć je częściej.

Według przekazów medycyny ludowej przetwory z derenia jadalnego były stosowane w obniżaniu gorączki. Konfitury i soki wykorzystywane w tym celu miały z pewnością dodatkową zaletę, którą było nawodnienie organizmu podczas choroby. Inne źródła wspominają o wykorzystaniu odwarów z owoców derenia w łagodzeniu biegunek oraz w leczeniu pomocniczym stanów zapalnych układu pokarmowego. Do mniej znanych zastosowań surowca należało zalecanie go osobom cierpiącym na bóle reumatyczne oraz migreny. Odwar był wtedy stosowany jako środek do okładów i kąpieli. Z poradników dietetycznych można również dowiedzieć się, że owoce derenia są dobrym źródłem żelaza i mogą być elementem dobrze zbilansowanej diety.

Poza owocami wykorzystywano również drewno derenia, które niejednokrotnie było surowcem do produkcji mebli oraz lasek.

Owoc derenia właściwego jest dobrym źródłem irydoidów, do których zaliczamy kwas loganowy, loganinę, swerozyd oraz kornuzyd. Ekstrakty z owoców zawierają również niewielkie ilości substancji należących do grupy antocyjanów, takie jak cyjanidyna, peonidyna oraz delfinidyna.

Do innych związków odpowiadających za antyoksydacyjne działanie surowca należą flawonoidy. W owocach zidentyfikowano liczne pochodne kwercetyny, kemferolu i mirycetyny. Ponadto owoce derenia są bogate w witaminę C, cukry proste, kwasy organiczne, pektyny i związki mineralne – szczególnie sole żelaza.

Owoc derenia ze względu na zawartość flawonoidów może wykazywać słabe działanie moczopędne. Napary z surowca usprawniają również przepływ żółci i mogą ograniczać występowanie niestrawności po posiłkach. Za właściwości przeciwzapalne wyciągów z derenia odpowiadają występujące w nim irydoidy glikozydowe, a szczególnie kwas loganowy. Kwas loganowy może hamować aktywność enzymu – cyklooksygenazy II – która jest niezbędna do powstania prostaglandyn. Związek ten zmniejsza także stężenie czynnika martwicy nowotworów TNF-α, interleukiny 1 i interleukiny 6. Wszystkie wymienione substancje mają elementarne znaczenie w powstawaniu stanu zapalnego oraz w odczuwaniu bólu, a irydoidy obecne w wyciągach z derenia mogą ograniczać ich aktywność i zmniejszać dolegliwości bólowe w przebiegu niektórych schorzeń.

Ponadto dereń jest dobrym źródłem kwasu askorbinowego, który może nieznacznie obniżać pH moczu, co znajduje czasem zastosowanie w leczeniu infekcji dróg moczowych. Zawartość żelaza pozwala na wykorzystanie owoców jako dodatku do uzupełnienia diety u osób cierpiących na anemię.

Najnowsze badania wskazują na immunomodulujące właściwości alkoholowych wyciągów z owoców derenia właściwego. Testy przeprowadzone na zwierzętach wskazywały na zmiany w stężeniach cytokin, które biorą udział w mobilizacji komórek układu odpornościowego. Można bez wahania przyznać, że działanie surowca na układ odpornościowy człowieka z pewnością wymaga więcej uwagi.

Owoce derenia nie występują lub występują rzadko w składzie suplementów diety. Częściej można się spotkać z ich wykorzystaniem podczas sporządzania przetworów domowych takich jak dżemy lub konfitury. Z surowca można przygotować również pyszny sok.

Z owoców derenia można także przyrządzić napar. W tym celu niewielką ilość suszonych owoców należy zalać gorącą wodą i pozostawić pod przykryciem na 15 minut. Po tym czasie roztwór należy przecedzić. Przygotowany napar można pić nawet kilka razy dziennie.

Dawniej można było spotkać się również z wykorzystaniem nalewki z owoców derenia, tzw. dereniówki, która była szczególnie popularna na południu Polski.

Owoce derenia właściwego, jako bogate źródło cukrów i kwasu askorbinowego, mogą odpowiadać za wystąpienie interakcji podczas leczenia cukrzycy lub dny moczanowej.

Witamina C zawarta w ekstraktach może nieznacznie zmniejszać pH moczu, co w skrajnych przypadkach osłabia działanie leków wykorzystywanych przy leczeniu dny moczanowej. Natomiast zawartość cukrów może ograniczyć działanie leków przeciwcukrzycowych.

Przetwory przygotowane poprzez obróbkę owoców derenia są raczej bezpieczne i nie powodują działań niepożądanych podczas spożycia. Jednak spożywanie ich w naprawdę dużych ilościach może spowodować wystąpienie zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego takich jak biegunki lub niestrawność.