Ostróżeczka polna — ozdoba ogrodów i trucizna

Obecnie wyciąg z ziela ostróżeczki stosowany jest wyłącznie zewnętrznie. Wchodzi w skład płynu wskazanego we wszawicy. Według Komisji E kwiaty ostróżeczki mogą być także używane w mieszankach ziołowych jako corrigens, ale w ilości nieprzekraczającej 1%.

W medycynie ludowej ostróżeczka polna była stosowana w leczeniu chorób wątroby, pęcherzyka żółciowego oraz w walce z chorobami zatok. Używano jej również do przemywania oczu w przypadku zapalenia powiek oraz spojówek. Od dawna wykorzystywana była też w walce z pasożytami zewnętrznymi. Zielarze przygotowywali również maści z ostróżeczki w celu leczenia chorób reumatycznych. Stosowano ją także jako środek wykrztuśny. Dawniej używana była ponadto do farbowania tkanin na zielono i niebiesko.

Sadzi się ją też jako roślinę ozdobną, ponieważ jest piękną ozdobą ogrodów, które są stylizowane na tak zwane naturalistyczne.

Ostróżeczka polna (łac. Consolida regalis S. F. Gray, Delphinium consolida L.) to bylina należąca do rodziny jaskrowatych (łac. Ranunculaceae). Roślina ta rośnie dziko na obszarze środkowej Europy oraz w Azji Mniejszej. W Polsce występuje praktycznie na całym jej terenie oprócz obszarów górskich.

Ostróżeczka polna osiąga wysokość około od 50 cm do 70 cm. Jej liście są 2- lub 3-krotnie podzielone. Kwiaty grzbieciste mają kolor niebieskofioletowy. Są zebrane w wiechowate kwiatostany, które mają postać skąpokwiatową i luźną. Kwiaty posiadają pięciolistkowy okwiat, a jego górny listek wykształca ostrogę. Wewnątrz niej znajdują się 1-2 miodniki. Wejście do ostrogi zamykają jedno- lub dwubarwne zastawki. Owocem jest spłaszczony mieszek, który zawiera nasiona o barwie ciemnobrunatnej. Korzeń ostróżeczki polnej sięga nawet do 50 cm głębokości. W związku z tym roślina ta potrafi przetrwać długi okres bez opadów deszczu.

W Europie wyróżnia się dwa podgatunki ostróżeczki: subsp. regalis (Opiz) Soó, który ma dość zwarty kwiatostan i słabo rozgałęzioną łodygę, oraz subsp. paniculata (Host) Soó z luźnym kwiatostanem i silnie rozgałęzioną łodygą.

Ostróżeczka spotykana jest w uprawach zbóż ozimych. Preferuje gleby gliniaste oraz zasadowe i żyzne. Roślina kwitnie od czerwca do września, a jej kwiaty zapylane są głównie przez trzmiele. Surowiec stanowi ziele ostróżeczki polnej (łac. Delphinii consolidae herba) zebrane w okresie kwitnienia i wysuszone w cieniu i przewiewie (warunki naturalne).

W skład ziela ostróżeczki polnej wchodzą alkaloidy diterpenowe, takie jak: ajakonina, antranoilolykoktonina, delkozyna, delsotyna, kosolidyna oraz metylolykoakonityna. Ponadto chemizm rośliny tworzą antocyjany, czyli delfinidyna i jej glukozydy, dodatkowo flawonoidy, takie jak glukozydy kemferolu i kwercetyny, oraz alkohole cukrowe (mannitol). Alkaloidy ziela działają podobnie do akonityny, jednak nieco słabiej. Akonityna to alkaloid będący jedną z najsilniejszych trucizn roślinnych. Może wywołać porażenie ośrodka oddechowego. W czasach renesansu nazywana była arszenikiem roślinnym i często stosowana jako trucizna. Alkaloidy zawarte w roślinie wpływają depresyjnie na układ oddechowy pasożytów, np. świerzbowca, wszy i pcheł.

W medycynie ludowej roślina stosowana była również ze względu na właściwości żółciopędne, moczopędne i obniżające ciśnienie krwi. Substancje czynne zawarte w kwiatach ostróżeczki polnej uszczelniają naczynia krwionośne i poprawiają krążenie krwi w obrębie gałki ocznej. Wyciąg z kwiatów działa także antyseptycznie i usuwa obrzęki skóry wokół oczu. Maści z ziela ostróżeczki wykazują też działanie przeciwreumatyczne.

Ziele, kwiat oraz nasiona używane są w celu przygotowania domowych mikstur (wyciąg octowo-alkoholowy lub alkoholowy z ziela ostróżeczki, a także napary). Jednakże ze względu na zawartość delfininy – toksycznego alkaloidu – należy zachować ostrożność. Przede wszystkim wyciągi z owoców lub nasion rośliny są bardzo silne w swoim działaniu. Surowiec zaleca się zatem zakupić w aptece lub sklepie zielarskim i ściśle przestrzegać zaleceń producenta. Naparem z kwiatów ostróżeczki można przemywać oczy w razie zapalenia spojówek i powiek.

Obecnie nalewka z ziela ostróżeczki stanowi składnik płynu stosowanego w leczeniu wszawicy głowy. Zaleca się, aby dzieci od 6. roku życia, młodzież i dorośli z tym problemem zwilżyli obficie włosy płynem, a następnie zawiązali je folią lub chustką i pozostawili na 2-3 godziny. Po tym czasie włosy należy umyć wodą i rozczesać gęstym grzebieniem. Przeciwwskazaniem do zewnętrznego stosowania płynu z ostróżeczki polnej są otwarte rany i ostre stany zapalne skóry głowy. Nie powinny go również stosować osoby nadwrażliwe na substancje czynne zawarte w roślinie. Ze względu na brak danych klinicznych nie zaleca się stosowania preparatu przez kobiety w ciąży, karmiące piersią oraz dzieci poniżej 6. roku życia.

Ziele i korzeń ostróżeczki polnej są trujące zarówno dla ludzi, jak i zwierząt gospodarskich. Roślina ta może powodować biegunkę, nadmierne łzawienie, zawroty głowy oraz zaburzenia oddychania. Kontakt z ostróżeczką może również podrażniać skórę. Nie zaleca się stosowania ziela wewnętrznie.