Eukaliptus — czy jest bezpieczny?

Eukaliptus to nazwa drzewa lub krzewu należącego do rodziny mirtowatych Myrtaceae. Mianem eukaliptusa określa się ponad 700 różnych gatunków roślin, jednak w lecznictwie znalazły zastosowanie głównie trzy z nich: Eucalyptus globulus (eukaliptus gałkowy zwany również właściwym), Eucalyptus polybractea oraz Eucalyptus smithii. Pierwotnym miejscem występowania eukaliptusa była wyspa Tasmania oraz południowe i wschodnie tereny Australii. Eukaliptusy wymagają słonecznego stanowiska wzrostu, choć niektóre gatunki mogą rosnąć w warunkach półcienistych. Preferują gleby suche bądź lekko wilgotne. Obecnie eukaliptusy są uprawiane na wielu obszarach strefy międzyzwrotnikowej i w państwach o ciepłym klimacie umiarkowanym. Są to głównie kraje śródziemnomorskie (Hiszpania, Francja), Brazylia i Gwatemala, Hawaje oraz tereny Kaukazu.

Eukaliptus właściwy Eucalyptus globulus to rozłożyste drzewo dorastające do 60 m wysokości. W dolnej części prosty pień rośliny jest pokryty szarą, szorstką korą. Wyżej kora jest kremowa o gładkiej strukturze. Tak jak pozostałe eukaliptusy Eucalyptus globulus jest gatunkiem wiecznie zielonym. Jego liście są skórzaste i mają ciemnozielone zabarwienie z wyraźnym niebieskawym odcieniem. Spód liści jest jaśniejszy, określany jako srebrzystobiały. Liście są dosyć duże (średnia długość to 15-40 cm, szerokość – 5 cm) i ułożone naprzeciwlegle na łodygach. Są siedzące, a swoją podstawą obejmują łodygę. Blaszka liściowa ma mieczowaty bądź eliptyczno-jajowaty kształt. Zwisa ukośnie lub pionowo z gałęzi. Na jej powierzchni znajdują się brązowawe przetchlinki oraz bezbarwne gruczoły olejkowe. W naturalnych drzewostanach okres kwitnienia Eucalyptus globulus przypada na wiosnę i wczesne lato. Kwiaty eukaliptusa właściwego są pojedyncze, szypułkowe (szypułki krótkie i mocne, do 4 mm) bądź bez szypułek. Są obupłciowe, z białymi lub kremowymi pręcikami oraz pojedynczym słupkiem. Pąki kwiatowe mają charakter zwisły i niewielkie wymiary (ok. 1-2 cm x 1,5-3 cm) z 4 wyraźnymi żebrami. Pąki kwiatowe są okryte kielichowatą błoną, od której najprawdopodobniej wywodzi się nazwa rośliny (eucalyptos z greki oznacza „dobrze okryty”). Nakrywka jest spłaszczona i zaopatrzona w centralnej części w guzek. W zapylaniu kwiatów biorą udział owady, ptaki oraz małe ssaki. Owocem eukaliptusa właściwego jest zdrewniała torebka w kształcie miseczki, zawierająca wiele drobnych nasion. Brodawkowata torebka nasienna ma wyraźne żebrowanie. Pęka w swojej szczytowej części.

Eukaliptus właściwy zwany jest również niebieską gumą tasmańską.

Olejek eukaliptusowy Eucalypti aetheroleum to nazwa zwyczajowa olejków eterycznych pozyskiwanych z liści bądź końcowych fragmentów gałęzi różnych gatunków eukaliptusów. Według Europejskiej Agencji Leków EMA do produkcji olejku eukaliptusowego najczęściej wykorzystuje się Eucalyptus globulus, Eucalyptus polybractea oraz Eucalyptus smithii. Surowiec pozyskuje się ze świeżych fragmentów rośliny, które zostają poddane działaniu pary wodnej, a następnie rektyfikacji. Olejek eukaliptusowy jest składnikiem pastylek do ssania, kapsułek przeznaczonych do podawania doustnego, maści przeciwbólowych bądź łagodzących objawy przeziębienia oraz kropli donosowych. W połączeniu z innymi olejkami eterycznymi olejek eukaliptusowy tworzy mieszanki inhalujące o leczniczych właściwościach. Surowcem farmaceutycznym uznawanym przez Europejską Agencję Leków jest również liść eukaliptusa. Jest to pocięty lub pozostawiony w całości liść z gatunku Eucalyptus globulus, który wcześniej poddawany jest procesowi suszenia. Liście eukaliptusa ekstrahuje się przy użyciu etanolu w celu pozyskania nalewki. W ziołolecznictwie z liści drzewa sporządza się napary doustne.

W XIX-wiecznej Europie eukaliptus był wykorzystywany jako zioło pomocne w leczeniu gruźlicy oraz astmy. Roślinę stosowano w podwyższonej temperaturze ciała oraz w przypadku kaszlu i kataru towarzyszących przeziębieniu. Zewnętrznie olejek eukaliptusowy służył do łagodzenia nerwobóli, reumatyzmu oraz jako środek antyseptyczny w przypadku drobnych skaleczeń. Nacierano nim dziąsła w przypadku stanów zapalnych i krwawień. W XX wieku odkryto właściwości stymulujące eukaliptusa na wytwarzanie śliny oraz soków trawiennych. Dzięki temu eukaliptus był używany w niestrawności oraz do wspomaganiu apetytu. Eukaliptusem w postaci olejku leczono malarię i uporczywe biegunki. Olejek służył do odstraszania insektów. Ludność Australii wykorzystuje eukaliptus w leczeniu bólu gardła, stanów zapalnych zatok, w katarze oraz migrenie. Dodatkowo stosuje się go w przypadku infekcji nerek i pęcherza moczowego oraz w cukrzycy. Napar z liści bądź olejek eukaliptusowy służą do przygotowania leczniczych kąpieli antyreumatycznych. Maści z kolei przynoszą poprawę w przypadku trądziku, trudno gojących się ran i owrzodzeń skóry. Mieszkańcy RPA eukaliptusem łagodzą dolegliwości bólowe żołądka. W medycynie ajurwedyjskiej eukaliptus jest polecany do sporządzania inhalacji w przypadku przeziębienia i kaszlu, zewnętrznie zaś na oparzenia.

Obecnie w aptekach znajdziemy leki, suplementy diety i wyroby medyczne oraz kosmetyki wykorzystujące lecznicze właściwości eukaliptusa. Eucalypti aetheroleum jako kosmetyk jest przeznaczony do użytku zewnętrznego. Ma szeroki wachlarz zastosowań. Olejek można dodawać do kąpieli w razie przeziębień oraz w przypadku występowania dokuczliwych bóli reumatycznych. Jest doskonały do inhalacji parowej jako środek pobudzający czynność wydzielniczą dróg oddechowych, rozkurczający oskrzela, upłynniający śluz i ułatwiający odkrztuszanie. W kominkach zapachowych i dyfuzorach olejek służy do aromatyzowania powietrza. Pobudza w przypadku zmęczenia, depresji oraz niskiego ciśnienia krwi. Można go używać w saunie. Dzięki właściwościom antyseptycznym parówki na twarz z użyciem eukaliptusa będą pomocne w przypadku cery trądzikowej. Olejkiem eukaliptusowym można masować obolałe mięśnie i stawy po wcześniejszym rozcieńczeniu go olejem bazowym. Uzasadnione jest również nanoszenie olejku punktowo np. na miejsca ugryzienia owadów, na drobne owrzodzenia, czyraki i skaleczenia. Olejek eukaliptusowy jest składnikiem plastrów aromaterapeutycznych, przeznaczonych dla dzieci powyżej 3 roku życia. Działają one udrażniająco na nos w przypadku kataru i ułatwiają oddychanie, co jest pomocne przede wszystkim w czasie snu. Na rynku aptecznym obecne są również gotowe płyny zawierające Eucalypti aetheroleum, które są przeznaczone do sporządzania kąpieli inhalacyjnych dla dzieci przy przeziębieniu. Surowiec bywa częstym dodatkiem w przypadku sprejów i kropli do nosa. Przykładowo wyrób medyczny Quixx Zatoki, stanowiący połączenie hipertonicznej wody morskiej oraz olejku eukaliptusowego, jest wskazany w razie niedrożności nosa i zatok przynosowych. Jako składnik odświeżający i dezynfekujący olejek z eukaliptusa wykorzystuje się w sprejach i tabletkach do ssania na podrażnione i zaczerwienione gardło. Eukaliptus i olejek eukaliptusowy są składnikami preparatów doustnych, np. syropów na uporczywy kaszel i chrypkę. Ekstrakt z ziela eukaliptusa znajdziemy także w postaci tabletek m.in. w suplemencie diety Zatoxin Duo. Jest to preparat przeznaczony do wspomagania odporności oraz prawidłowego funkcjonowania błon śluzowych dróg oddechowych.

W aptekach i sklepach zielarskich dostępne są ziołomiody o specyficznym smaku i zapachu eukaliptusa. Kolejne zastosowanie rośliny to obrona przed dokuczliwymi insektami. Olejek eukaliptusowy często dodaje się do środków odstraszających owady – meszki, komary, kleszcze. Są to repelenty w formie sprejów, opasek na rękę czy plastrów. Olejek eukaliptusowy stanowi składnik wielu past do zębów oraz płynów do płukania jamy ustnej. Roślina działa przeciwbakteryjnie wobec organizmów periodontopatycznych, przez co zapobiega rozwojowi płytki nazębnej i pozostawia przyjemne uczucie świeżości. Eucalypti aetheroleum znajdziemy w dezodorantach, solach do kąpieli i kremach do stóp, a także w specjalistycznych preparatach chroniących przed grzybicą. Olejek otrzymany z liści eukaliptusa maskuje nieprzyjemny zapach stóp towarzyszący nadmiernej potliwości. Dodaje się go często do ziołowych szamponów oczyszczających oraz do ochronnych pomadek do ust. Działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe olejku eukaliptusowego znalazło zastosowanie w preparatach antyodleżynowych. Na rynku dostępne są płyny do pielęgnacji skóry narażonej na powstawanie odleżyn z tymże olejkiem.

Wysuszone liście eukaliptusa zawierają średnio 1-3,5% olejku eterycznego. Jego głównym składnikiem jest 1,8-cyneol (zawartość między 54-95%) zwany również eukaliptolem. Pozostałe składniki Eucalypti aetheroleum to monoterpeny, m.in. cymen, α-pinen, β-pinen i limonen, geraniol i kamfen. W olejku wyizolowano aldehyd kuminowy, globulol i pinokarweol. Poza olejkiem eterycznym surowiec zawiera związki biologicznie czynne, takie jak monoterpeny, seskwiterpeny, galotaniny, procyjanidyny, pochodne kwasu ursolowego, flawonoidy (m.in. rutynę, kwercytrynę i kwercetynę), pochodne floroglucynolu (euglobal, eukalipton, makrokarpal), garbniki i polisacharydy.

Ekstrakty wodne oraz alkoholowe z wysuszonych liści eukaliptusa wykazują wyraźny potencjał przeciwdrobnoustrojowy. W jednym z doświadczeń zbadano wpływ wodnego wyciągu z liści rośliny na bakterie Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus, Staphylococcus aureus Oxford, Enterococcus faecalis i Escherichia coli. Stosując metodę dyfuzyjno-płytkową, stwierdzono hamujący wpływ wodnego ekstraktu z rośliny na wszystkie wymienione gatunki bakterii. W innym badaniu etanolowy ekstrakt z liści eukaliptusa, bogaty w substancję eukalipton, hamował enzym glukozylotransferazę i powodował zmniejszenie aktywności bakterii próchnicotwórczych (Streptococcus). Wyciągi metanolowe z suszonych liści eukaliptusa okazały się skutecznie hamować rozwój gatunków: Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Streptococcus pyogenes, Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae oraz drożdżaka Candida albicans. Minimalne stężenie hamujące ekstraktu z liści Eucalyptus globulus określono na poziomie MIC50 = 16-64 mg/l. W jednym z doświadczeń porównywano siłę działania przeciwbakteryjnego wodnego ekstraktu z liści eukaliptusa właściwego do sześciu znanych antybiotyków (penicyliny G, kanamycyny, cefaleksyny, tetracykliny, neomycyny i gentamycyny). Siła działania była oceniana na podstawie zahamowania wzrostu bakterii wyizolowanych z zainfekowanych oparzeń. Skuteczność eukaliptusa w hamowaniu wzrostu patogenów okazała się być porównywalna do antybiotyków powszechnie stosowanych w lecznictwie. Garbniki, monoterpeny i seskwiterpeny, a także pochodne floroglucynolu zawarte w liściach eukaliptusa warunkują jego aktywność przeciwwirusową. W testach in vitro udowodniono skuteczność wyciągów z liści eukaliptusa m.in. wobec Herpes hominis HVP75, wirusa grypy A2 oraz wirusa Epsteina-Barra.

W testach in vitro starano się uzasadnić dobroczynny wpływ liści eukaliptusowych na stany zapalne dróg oddechowych, astmę i kaszel. Jedno z doświadczeń przeprowadzono, wykorzystując linię komórkową białaczki zasadochłonnej szczura RBL-2H3 oraz etanolowo-heksanowe ekstrakty z surowca roślinnego. Komórki stymulowano do uwalniania histaminy, poddając je działaniu dinitrofenylowanej albuminy surowicy bydlęcej (DNP-BSA). Ekstrakty z liści eukaliptusa właściwego (0,5 mg/ml) zahamowały uwalnianie histaminy w około 85% po wcześniejszej inkubacji komórek RBL-2H3 (37°C przez 10 minut). W badaniu in vivo na królikach sprawdzano wpływ 1,8-cyneolu na stan płuc i odruch kaszlowy zwierząt. Eukaliptol podany w postaci inhalacji poprawiał współczynnik podatności płuc i nie powodował uszkodzeń delikatnej struktury nabłonka dróg oddechowych. 1,8-cyneol zawarty w eukaliptusie hamuje szlaki przemian kwasu arachidonowego i zmniejsza wytwarzanie cytokin prozapalnych, m.in. leukotrienu LTB4, prostaglandyny PGE2, czynnika martwicy nowotworów TNF-α, interleukiny-1β i tromboksanu-B2.

Ekstrakty wodne z liści eukaliptusa wykazują aktywność antyoksydacyjną. Za usuwanie wolnych rodników odpowiadają głównie związki fenolowe zawarte w badanym surowcu. W jednym z doświadczeń udowodniono antyrodnikowe właściwości związków – kwasu chlorogenowego, kwasu elagowego, rutyny i kwercytryny – wyizolowanych z wodnego ekstraktu z liści eukaliptusa właściwego. 1,8-cyneol jest natomiast słabym antyutleniaczem.

Substancje czynne zawarte w liściach eukaliptusa warunkują hipoglikemiczne właściwości surowca. Istnieje kilka badań in vitro oraz in vivo w tym zakresie. W jednym z testów posłużono się myszami z cukrzycą indukowaną podaniem streptozocyny. Zwierzęta otrzymywały dodatek suszonych liści eukaliptusa w diecie (6,25% masy diety) oraz ekstrakt z liści jako dodatek do wody pitnej (1 g/ 400 ml wody). W wynikach doświadczenia podkreślono spadek stężenia glukozy we krwi oraz zahamowanie utraty masy ciała myszy. Zmniejszyła się także polidypsja, czyli nadmierne pragnienie. Na poziomie komórkowym eukaliptus działa poprzez zwiększenie uwalniania insuliny z komórek beta wysp trzustkowych, poprzez poprawę transportu 2-deoksy-glukozy oraz stymulację tworzenia glikogenu. W kolejnych doświadczeniach wykazano pozytywny wpływ diety eukaliptusowej na regenerację komórek wysp Langerhansa, wymagane są jednak dalsze badania w tym zakresie.

Wodne ekstrakty z liści Eucalyptus globulus hamowały wchłanianie cukrów prostych z jelit u szczurów rasy Wistar. Może mieć to znaczenie w przyszłościowym wykorzystaniu rośliny do walki z otyłością.

Przeciwwskazaniem do stosowania doustnych preparatów zawierających eukaliptus są występujące stany zapalne i owrzodzenia w obrębie przewodu pokarmowego, choroby pęcherzyka żółciowego oraz zaburzenia czynności wątroby.

Należy unikać nanoszenia olejku eukaliptusowego oraz preparatów, takich jak maści czy kremy, z olejkiem eukaliptusowym na twarz, a w szczególności pod nos. Dotyczy to zwłaszcza niemowląt oraz małych dzieci. Takie praktyki mogą doprowadzić do odruchowego skurczu głośni i bezdechu. Kontakt z oczami może wywołać podrażnienie spojówek. Olejek eukaliptusowy nie może być stosowany u osób chorych na epilepsję.

Według HMPC (Komitet ds. Produktów Leczniczych Roślinnych) stosowanie preparatów wykorzystujących liść eukaliptusa powinno być przeciwwskazane u dzieci poniżej 30 miesiąca życia. Brak jest danych dotyczących bezpieczeństwa użycia eukaliptusa w ciąży i podczas karmienia piersią. Z tego względu olejek eukaliptusowy oraz preparaty zawierające liść eukaliptusa nie mogą być stosowane w tych okresach. Doświadczenia na ciężarnych gryzoniach wykazały, że 1,8-cyneol (główna substancja zawarta w olejku eukaliptusowym) penetruje przez barierę łożyskową i powoduje zmiany w aktywności mikrosomalnych enzymów wątrobowych płodów.

Przeciwwskazane jest stosowanie leczniczych kąpieli z olejkiem eukaliptusowym u osób z uszkodzeniami dużych powierzchni skóry, u pacjentów cierpiących na ostre dermatozy skórne oraz u osób z ciężkimi zaburzeniami sercowo-naczyniowymi.

Stosowanie olejku z eukaliptusa według ESCOP (European Scientific Cooperative on Phytotherapy):

• Inhalacje – kilka kropli olejku należy użyć w waporyzatorze bądź dodać do gorącej wody i wdychać unoszące się opary (ok. 12 kropli na 150 ml wrzącej wody).
• Miejscowo na skórę – w postaci maści zawierających średnio 5-20% olejku eukaliptusowego lub poprzez bezpośrednie naniesienie olejku na skórę. Olejek można rozcieńczyć w oleju bazowym i użyć do masażu (średnio 30 ml olejku na 500 ml oleju roślinnego).
• Doustnie – 0,3 ml do 0,6 ml olejku eterycznego w dawkach podzielonych na dobę (0,05-0,2 ml na dawkę).
• W postaci pastylek do ssania – 0,2-15,0 mg olejku na pastylkę. Preparat należy wolno rozpuszczać w jamie ustnej. Dawkowanie można powtarzać co 0,5-1 godzinę.

Stosowanie liści z eukaliptusa:

• Dzienna dawka surowca na poziomie 4-6 g suszonych i rozdrobnionych liści.
• W przypadku chorób dróg oddechowych tradycyjnie sporządza się napar z ok. 2 g liści poprzez zalanie ich 150 ml wrzącej wody. Czas zaparzania wynosi 10-15 minut. Można spożyć do 3 szklanek naparu w ciągu doby.
• Nalewka z liści eukaliptusa (alk. 45%) – 5-20 ml dziennie.

Badania na zwierzętach dowiodły, że olejek eukaliptusowy zastosowany miejscowo ma wzmacniający wpływ na przezskórne wchłanianie niektórych substancji leczniczych (chlorowodorek trazodonu, chlorheksydyna, 5-fluorouracyl).

Eukaliptus jest słabym inhibitorem enzymów mikrosomalnych cytochromu P450. Interakcje z lekami metabolizowanymi w wątrobie są więc możliwe, choć mało prawdopodobne.

Dane dotyczące toksyczności olejku eukaliptusowego stosowanego w lecznictwie są ograniczone i niepoparte badaniami klinicznymi. W doświadczeniach na zwierzętach ustalono dawki letalne dla olejku eukaliptusowego podawanego doustnie:

• szczury LD = 4,4 g/kg masy ciała zwierząt;
• myszy LD = 3,3 g/kg masy ciała zwierząt.

W przeprowadzonych testach in vitro z wykorzystaniem komórek grzyba Aspergillus nidulans wykazano potencjał genotoksyczny olejku eukaliptusowego. Brakuje jednak badań mutagenności olejku wobec komórek ssaków. Nie są dostępne również dane dotyczące wpływu olejku na rozrodczość. Doświadczenie przeprowadzone na ciężarnych i karmiących samicach szczurów wykazało, że 1,8-cyneol (główna substancja czynna olejku) jest w stanie przenikać przez barierę łożyska i indukować aktywność enzymów mikrosomalnych wątroby rozwijającego się płodu. Podobnego efektu nie zauważono u młodych szczurów karmionych mlekiem matki, stąd wywnioskowano, że 1,8-cyneol nie penetruje przez barierę krew-mleko.

Olejek eukaliptusowy po zastosowaniu zewnętrznym może spowodować wystąpienie skórnych reakcji alergicznych (świąd, pokrzywka, wysypka, wykwity o charakterze pęcherzyków). Opisano przypadek wstrząsu anafilaktycznego u 6-letniej dziewczynki cierpiącej na pokrzywkę po zastosowaniu olejku zewnętrznie.

Wewnętrzne przyjmowanie olejku eukaliptusowego najczęściej może powodować nudności, wymioty i biegunkę. Pozostałe opisane w literaturze działania niepożądane olejku eukaliptusowego po spożyciu doustnym to: ból i zawroty głowy, ból brzucha, pieczenie błony śluzowej nosa i jamy ustnej, zgaga, spadek temperatury ciała, zimne poty, depresja ośrodkowego układu nerwowego, osłabienie, zapaść, spłycenie oddechu, hipotonia, zwężenie źrenic, tachykardia, ataksja, zaburzenia koordynacji, drżenia mięśni. Odnotowano również przypadki śmierci.

Suszone liście eukaliptusa zawierają ok. 1,5% olejku eterycznego, stąd działania niepożądane po ich spożyciu są mało prawdopodobne.