Oczar wirginijski — na egzemę i hemoroidy

Oczar wirginijski (łac. Hamamelis virginiana) to roślina należąca do rodziny Hamamelidaceae. Ma postać krzewu lub niskiego drzewa dorastającego średnio do 4,6 m wysokości. Naturalnym miejscem występowania rośliny jest atlantyckie wybrzeże Ameryki Północnej (tereny USA i Kanady). Oczar preferuje obszary wilgotnych lasów. Jest sadzony także w parkach, skwerach miejskich i przydomowych ogrodach jako roślina ozdobna.

Oczar wirginijski ma silnie rozgałęzione gałęzie, na których rosną liście ułożone naprzemiennie. Korona rośliny określana jest jako szeroka, o odwrotnie jajowatym kształcie. Liście Hamamelis virginiana mają kolor zielony bądź zielonobrązowy. Ich kształt przedstawiany jest jako jajowaty lub romboidalno-jajowaty. Liście mają również przylistki. Wymiary blaszki liściowej to około 5-12 cm długości i 3-8 cm szerokości. Blaszka ma ząbkowane brzegi oraz pierzaste unerwienie. Liczba par nerwów drugorzędowych blaszki liściowej wynosi od 4 do 6. Wierzchołek blaszki liściowej najczęściej ma ostre zakończenie, rzadziej jest zaokrąglony. Liście mają delikatny zapach i cierpki, gorzki smak. Okres kwitnienia oczaru wirginijskiego przypada na późną jesień i zimę (wrzesień-grudzień). Kwiaty mają kształt nitkowaty i złotożółty kolor. Są małe i intensywnie pachnące. Owocami Hamamelis virginiana są brązowe, dwukomórkowe, zdrewniałe torebki zawierające w każdej komórce pojedyncze nasienie w czarnym kolorze. Dojrzałe torebki oczaru pękają i strzelają nasionami na odległość nawet kilku metrów. Często spotykaną nazwą rośliny jest witch hazel. Oczar wirginijski do Polski dotarł w 1808 roku, kiedy to umieszczono go w krakowskim Ogrodzie Botanicznym.

Oczar wirginijski Hamamelis virginiana dostarcza cennych surowców od lat wykorzystywanych w ziołolecznictwie, tj. liści Folium Hamamelidis oraz kory Cortex Hamamelidis. Ze względu na swoje działanie ściągające, przeciwzapalne i antyseptyczne ekstrakty z Hamamelis virginiana oraz preparaty stworzone z ich wykorzystaniem (np. maści) skutecznie łagodzą chorobowe zmiany skórne, takie jak rany, oparzenia czy owrzodzenia. Oczar wirginijski przynosi ulgę pacjentom cierpiącym na egzemę oraz alergię kontaktową. Hamuje zaczerwienienie, pieczenie i łuszczenie się skóry. Dzięki właściwościom przeciwzapalnym roślina jest pomocna w przypadku łojotokowego zapalenia skóry. Preparaty z oczarem wirginijskim mogą być stosowane również na błony śluzowe. Odwar i nalewka oczarowa (po uprzednim rozcieńczeniu) są skuteczne w łagodzeniu stanów zapalnych jamy ustnej, w zwalczaniu pleśniawek oraz przy występującym problemie paradontozy i krwawiących dziąseł. Na rynku aptecznym dostępne są pasty do zębów zawierające Hamamelis virginiana. Tradycyjnie płukanki z oczarem były od lat stosowane po ekstrakcji zęba w celu zmniejszenia krwawienia. W ziołolecznictwie odwary z oczaru wirginijskiego są wykorzystywane do tworzenia lewatyw doodbytniczych w przypadku występujących hemoroidów. Oczar wirginijski wzmacnia naczynia żylne, działa przeciwwysiękowo, łagodzi swędzenie i ból w obrębie zmienionego odbytu. Zwyczajowo Decoctum Hamamelidis używa się także do irygacji pochwy w przypadku występującej infekcji. Przepisy medycyny ludowej obejmują nalewki i ekstrakty z oczarem wirginijskim przeznaczone do użytku wewnętrznego. Wskazaniami do ich stosowania są m.in. nieżyty przewodu pokarmowego (wrzody żołądka, polipy przewodu pokarmowego, stany zapalne błony śluzowej przewodu pokarmowego, biegunka, choroby wątroby i zespół jelita drażliwego).

Obecnie w aptekach możemy zakupić gotowe leki, suplementy diety, wyroby medyczne i kosmetyki zawierające Hamamelis virginiana. Wachlarz jego zastosowań jest bardzo szeroki. Oczar wirginijski wchodzi w skład gotowych czopków oraz żeli doodbytniczych przeciwko hemoroidom. Możemy go spotkać w preparatach przeznaczonych do mycia dla osób borykających się z problemem żylaków odbytu. Hamamelis virginiana występuje w żelach do higieny intymnej – zarówno w tych przeznaczonych do codziennej pielęgnacji, jak i w kosmetykach pomocnych w przypadku infekcji. Roślina stanowi składnik kropli do oczu. Zmniejsza zaczerwienienie i podrażnienie spojówek np. w przypadku alergii. Oczar jest częstym składnikiem kremów przeznaczonych do pielęgnacji skóry pod oczami. Doskonale redukuje tzw. worki oraz cienie. W aptece można nabyć żele po ukąszeniach owadów zawierające Hamamelis virginiana. Roślina w postaci płukanki może być stosowana na włosy i skórę głowy. Kosmetyki z wykorzystaniem ekstraktu oczarowego pomagają w przypadku przetłuszczających się włosów, zwalczają tłusty łupież. W aptekach dostępne są gotowe szampony i maski zawierające oczar. Hamamelis virginiana ma korzystne działanie na skórę osób borykających się z problemem rozszerzonych naczynek krwionośnych, z trądzikiem i trądzikiem różowatym. Oczar wzbogaca kremy do twarzy, toniki i hydrolaty. Jest składnikiem balsamów do ciała przeciwko rozstępom, kremów do rąk, balsamów pielęgnacyjnych do nóg i stóp.

Surowcami leczniczymi oczaru wirginijskiego Hamamelis virginiana są liście oraz kora rośliny. Substancje czynne zawarte w liściach to garbniki, które stanowią średnio 8-10%. Są to m.in. hamamelitanina, digallyhamameloza oraz gallotaniny. Liście zawierają także proantocyjanidyny, kwas galusowy w wolnej postaci, związki flawonoidowe (m.in. kwercetynę, kemferol, astragalinę, kwercytrynę, afzelinę i mirycytrynę), olejki lotne, żywice, saponiny oraz kwasy: galusowy, chinowy i kawowy. Kora Hamamelis virginiana stanowi źródło wolnego kwasu galusowego, substancji garbnikowych (m.in. hamamelitaniny (4-7%), d-galokatechiny, galusanu l-epikatechiny oraz l-epigallokatechiny), a ponadto tłuszczów, wosków, żywic i olejków eterycznych.

Taniny i w mniejszym stopniu aldehydy oraz proantocyjanidyny zawarte w korze i liściach oczaru wirginijskiego warunkują ich działanie ściągające na skórę i błony śluzowe. Preparaty z oczarem zmniejszają przepuszczalność naczyń włosowatych oraz uszczelniają błony komórkowe. W badaniach na zwierzętach laboratoryjnych wykazano, że maść zawierająca 20% wyciągu z Hamamelis virginiana oprócz działania ściągającego hamowała dodatkowo ropienie ran wywołanych przez gaz musztardowy. We wnioskach zaznaczono, że destylat alkoholowy z oczaru wirginijskiego działał bardziej ściągająco niż destylat wodny. Badania kliniczne z udziałem ochotników udowodniły zwężanie naczyń skórnych i obniżenie temperatury skóry po miejscowej aplikacji wodnego wyciągu z rośliny. Wodne wyciągi z liści oraz kory oczaru wirginijskiego mają udowodnione działanie przeciwbakteryjne wobec gatunków: Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis i Enterococcus faecalis. Wartość MIC, czyli minimalnego stężenia hamującego wzrost bakterii, wynosiła dla wyciągów wodnych z liści odpowiednio: 0,4 mg/ml dla pałeczki okrężnicy, 0,4 mg/ml dla gronkowca złocistego, 1,1 mg/ml dla laseczki siennej oraz 3,0 mg/ml dla paciorkowca kałowego. Wartość MIC wodnego wyciągu z kory oczaru wirginijskiego dla wszystkich wymienionych drobnoustrojów wynosiła 10,0 mg/ml. Oczar wirginijski działa także przeciwwirusowo m.in. wobec wirusa HSV wywołującego opryszczkę wargową. W badaniu z udziałem pacjentów z objawami opryszczki stosowano maść zawierającą Hamamelis virginiana. Uzyskano znaczącą redukcję zakażonego obszaru błon śluzowych w porównaniu do pacjentów, którzy otrzymywali maść placebo. W jednym z badań klinicznych wykazano, że zastosowanie kremu zawierającego wodny wyciąg z oczaru wirginijskiego przynosi ulgę w bólu pacjentkom poddanym zabiegowi nacięcia krocza. Krem z ekstraktem z Hamamelis virginiana wykazywał podobną skuteczność do środka miejscowo znieczulającego oraz kremu z 1% hydrokortyzonem. Preparaty z oczarem wirginijskim działają przeciwzapalnie. Zawarte w roślinie taniny (hamamelitanina) oraz proantocyjanidyny są inhibitorami enzymu 5-lipooksygenazy, hamują więc powstawanie leukotrienów biorących udział w procesach zapalnych. Działanie wodnych i alkoholowych destylatów z Hamamelis virginiana zostało zbadane na zwierzętach. W jednym z doświadczeń szczury otrzymały wewnątrzotrzewnowo 70% wyciąg etanolowy z liści oczaru wirginijskiego. Zaobserwowano, że obrzęk łap zwierząt został znacząco zmniejszony. Roślina hamuje stan zapalny także po podaniu miejscowym. W badaniach z wykorzystaniem myszy laboratoryjnych aplikowano wodno-alkoholowe wyciągi z kory Hamamelis virginiana do obrzękniętego ucha zwierząt. Zauważono znaczącą poprawę. Hamamelitaniny oraz kwas galusowy zawarte w oczarze wirginijskim wykazują działanie przeciwutleniające. Badania z wykorzystaniem spektroskopii elektronowego rezonansu magnetycznego wykazały hamowanie wytwarzania rodników przez wymienione związki oraz ich zdolność do neutralizacji już istniejących anionorodników ponadtlenkowych i hydroksylowych. Udowodniono, że hamamelitanina i kwas galusowy chroniły fibroblasty ludzkiej skóry przed uszkodzeniem ich struktury na skutek działania wolnych rodników. Preparaty miejscowe zawierające ekstrakt z oczaru wirginijskiego zmniejszają także przykre dolegliwości towarzyszące egzemie. W jednym z badań klinicznych udział wzięli pacjenci cierpiący na wyprysk endogenny lub alergię kontaktową. Pacjentom aplikowano wodny destylat z Hamamelis virginiana na miejsca zmienione chorobowo. Po upływie 39 dni stwierdzono, że oczar wirginijski znacząco zredukował zaczerwienienie skóry, uczucie swędzenia i pieczenia oraz łuszczenie naskórka. Właściwości ściągające, przeciwbólowe i przeciwzapalne oczaru wirginijskiego są wykorzystywane w leczeniu zmian żylakowych w obrębie odbytu. Dostępne są wyniki badań klinicznych, podczas których porównywano skuteczność działania maści doodbytniczych zawierających płynny wyciąg z Hamamelis virginiana oraz maści doodbytniczych opierających się na działaniu zasadowego tlenku bizmutu. Preparaty były stosowane przez pacjentów cierpiących na hemoroidy I stopnia, rano i wieczorem przez okres 3 dni. W obu przypadkach uzyskano porównywalne wyniki – redukcję swędzenia, pieczenia i zmniejszenie dolegliwości bólowych.

Przykładowe przepisy z oczarem wirginijskim:

• Odwar oczarowy – 1-2 łyżki rozdrobnionego surowca należy zalać szklanką wody i gotować pod przykryciem przez okres 10 minut. Po tym czasie całość należy zdjąć z ognia, odstawić na 20 minut i przecedzić. Odwaru można używać zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie np. przy występującej biegunce. Zwyczajowe dawkowanie podczas nieżytów przewodu pokarmowego: 1-2 szklanki Decoctum Hamamelidis dziennie, podzielone na małe porcje.
• Woda oczarowa – 1 kg świeżych liści zalać 2 l wody i 160 ml spirytusu 90%. Całość poddać maceracji przez okres 24 godzin. Kolejnym etapem jest oddestylowanie 1000 ml cieczy. Otrzymana woda oczarowa Aqua Hamamelidis powinna być bezbarwna i klarowna, posiadać przyjemny smak i aromat.
• Ekstrakty z oczaru wirginijskiego – surowiec świeży bądź suchy (liście lub kora) należy zalać alkoholem 40-60% w proporcji 1:3, a następnie macerować przez tydzień. Po upływie 7 dni całość należy poddać filtracji. Otrzymany ekstrakt nadaje się do podawania doustnego bądź zewnętrznego. Zwyczajowe dawkowanie: 3 razy dziennie po 3 ml per os; miejscowo po sporządzeniu maści bądź bezpośrednio do pędzlowania zmian skórnych i podrażnionych błon śluzowych.

Po zastosowaniu preparatów z oczarem osoby wrażliwe są narażone na pojawienie się kontaktowego zapalenia skóry na tle alergicznym.