Żarnowiec miotlasty — krzew o złotych kwiatach

Żarnowiec miotlasty (łac. Sarothamnus scoparius, ang. Scotch broom) jest krzewem, rzadziej niewielkim drzewem, osiągającym wysokość do 1,5 metra. Żarnowiec pochodzi z rodziny bobowatych – Fabaceae. Krzew wywodzi się z krajów basenu Morza Śródziemnego, a obecnie występuje w całej centralnej Europie. Roślina w Polsce porasta najczęściej nasłonecznione zbocza i suche piaszczyste tereny nad Morzem Bałtyckim.

Żarnowiec miotlasty wyróżnia się charakterystycznymi dla rodziny bobowatych kwiatami. Kwiat żarnowca jest motylkowaty i ma złocisty kolor. Krzew kwitnie w maju lub w czerwcu. Szczytowe liście są najczęściej niepodzielne i mają kształt eliptyczny. Liście niżej położone są trójlistkowe, a pod blaszką liściową znajdują się liczne włoski. Pędy żarnowca są ciemnozielone i cienkie, a jego owocem jest czarny strąk.

Surowcem zielarskim jest ziele żarnowca miotlastego – Sarothamni scoparii herba. Ziele należy zbierać, obcinając jedynie szczytowe części pędów.

Żarnowiec miotlasty jest obecnie rośliną głównie ozdobną. Wyciągi z rośliny mogą wykazywać działanie moczopędne oraz przeciwzapalne, jednak obecność alkaloidów w ich składzie mocno ogranicza wykorzystanie wewnętrzne. Sadzonki żarnowca są obecnie wykorzystywane do umacniania wydm w miejscowościach nadmorskich.

W medycynie ludowej wyciągi z żarnowca miotlastego były wykorzystywane w leczeniu schorzeń wątroby oraz nerek, miały również łagodzić objawy schorzeń reumatycznych. W homeopatii wykorzystywane są alkaloidy chinolizydynowe żarnowca – mają one wzmacniać pracę mięśnia sercowego i zmniejszać ciśnienie tętnicze. Z rośliny izolowano sparteinę, która była używana jako lek przeciwarytmiczny.

Suche pędy żarnowca były wielokrotnie materiałem wykorzystywanym do produkcji mioteł. Garbniki występujące w korze służyły do garbowania skór, a młode gałązki żarnowca były dodawane do piwa. Pędy rośliny były obecne w herbie dynastii Plantagenetów.

W składzie wyciągów z żarnowca zidentyfikowano substancje należące do grupy alkaloidów chinolizydynowych, takie jak sparteina, lupanina i sarotaminina. Kwiaty żarnowca zawierają również tyraminę oraz dopaminę, a całe ziele jest źródłem flawonoidów, z których najważniejsze to spireozyd, izokwercytryna, skoparozyd oraz genisteina i sarotamnozyd. W mniejszych ilościach potwierdzono również występowanie kwasu kawowego, śladowych ilości olejku eterycznego oraz kumaryn.

Główną frakcją czynną surowca są alkaloidy chinolizydynowe, a szczególnie sparteina. Dzięki niej wyciągi z żarnowca zmniejszają siłę i częstotliwość skurczu mięśnia sercowego. Alkaloidy obecne w żarnowcu mogą również pobudzać skurcze macicy, zwłaszcza w okresie ciąży. 

Działanie moczopędne wykazuje grupa flawonoidów, dzięki której preparaty z żarnowca mogą ograniczać występowanie obrzęków i zwiększać dobową ilość wydalanego moczu.

Współczesna medycyna nie zaleca samodzielnego stosowania wyciągów z żarnowca ze względu na obecność na rynku bezpieczniejszych leków regulujących pracę mięśnia sercowego.

W przeszłości zalecano stosowanie wyciągu wodno-alkoholowego przygotowanego z 1-1,5 grama substancji czynnej.

Tyramina obecna w wyciągach z żarnowca może w połączeniu z inhibitorami monoaminooksydazy spowodować wystąpienie groźnego dla życia przełomu nadciśnieniowego.

Stosowanie wyciągów z żarnowca jest przeciwwskazane w okresie ciąży. Alkaloidy żarnowca są również przeciwwskazane u pacjentów z niekontrolowanym nadciśnieniem tętniczym.

W przypadku zatrucia nasionami lub kwiatami żarnowca mogą wystąpić wymioty, zawroty głowy, mdłości, bóle brzucha, a nawet zaburzenia związane z układem krążenia.