Tatarak zwyczajny — jakie właściwości ma polski imbir

Tatarak zwyczajny (Acorus calamus) to roślina z rodziny tatarakowatych (Acoraceae). Występuje w Europie, Azji i Ameryce na terenach bagiennych i podmokłych. Do Polski został sprowadzony prawdopodobnie w XIII wieku, ale sławę zyskał dopiero w XV-XVI wieku w czasie najazdów Tatarów (stąd wywodzi się nazwa polska). Tatarak zwyczajny jest rośliną półwodną. Może osiągnąć 150 cm wysokości. Posiada pełzające, walcowate kłącze, które jest różowe w przekroju. Łodyga jest trójkanciasta. Liście o mieczowatym kształcie i falistych brzegach są rozłożone w dwóch szeregach. Liście dorastają do długości 120 cm i szerokości 2 cm. Kwiaty przybierają postać kolby, która jest zwężona w górnej części, o barwie zielonej, żółtej lub brązowej. Owoc stanowi wydłużona, czerwona jagoda.

Kłącze tataraku jest stosowane w zapaleniu zatok, górnych dróg oddechowych i błony śluzowej żołądka, w objawach przeziębienia, w reumatyzmie, po udarze mózgu, w padaczce, w braku apetytu, w niedostatecznym wydzielaniu żółci, w zaparciach, w ostrej i przewlekłej niestrawności. Jest używany jako ochrona przed promieniowaniem i w zaburzeniach układu krążenia. Znajduje zastosowanie w leczeniu dolegliwości, takich jak astma, ból głowy i zęba oraz jako środek uspokajający. Tatarak jest składnikiem preparatów do włosów osłabionych, z łupieżem i przeciwko łojotokowemu zapaleniu skóry głowy. W terapii ajurwedyjskiej wykorzystywano tatarak w problemach z nerkami i wątrobą, w egzemie, zapaleniu oskrzeli i zatok, w gorączce i astmie. W niektórych wioskach Indii sproszkowane kłącze tataraku przyjmuje się z mlekiem w celu pozbycia się pasożytów jelitowych. W grupie dzieci z krzywicą tatarak stosowano jako dodatek do kąpieli. Wysokie dawki tataraku stanowiły afrodyzjak. Poza lecznictwem wykorzystywano cytrusowy zapach tataraku i rozkładano liście na podłogach w domach i kościołach. Celem tych działań było usunięcie nieprzyjemnych zapachów oraz zapobieganie pojawieniu się owadów i szkodników. Tatarak jest naturalnym fumigantem i insektycydem.

Obecnie jest używany jako dodatek smakowo-zapachowy do piwa i likierów, jako aromat do tytoniu fajkowego oraz do past do zębów i perfum. Stanowi przyprawę do wielu potraw, dodatek do sosów, pieczeni oraz składnik cukierków, syropów i konfitur.

Kłącze, korzenie i liście mają właściwości owadobójcze, przeciwbakteryjne i przeciwprątkowe. Tatarak hamuje rozwój m.in. Candida albicans i Aspergillus w wyniku blokowania syntezy ergosterolu. Pobudza wydzielanie enzymów trawiennych, zwiększa apetyt i zapobiega niestrawności. Za aromat olejku lotnego odpowiadają dwa związki aromatyczne: aldehyd asarylowy i azaron. Składniki te hamują aktywność prozapalnych cytokin (TNF-α, IL-6, iNOS i COX-2) i apoptozę neuronów. β-azaron łatwo przenika przez barierę krew-mózg i wywiera wpływ na układ nerwowy. W sytuacjach stresowych działa uspokajająco, poprawia jakość snu i polepsza pamięć. Z kolei α-azaron jest naturalnym środkiem radioochronnym. Inne składniki olejku to akoryna, akorytyna, cyperenon, cyperol, eugenol, izoazaron, kariofilen, kamfora, octan geranylu, cyperdin, saflor, spatulenol, borneol, linalol i kwas linolenowy. Ponadto surowiec zawiera saponiny, śluzy, gorycze, cholinę, kwasy, garbniki i sole mineralne.

Tatarak zwyczajny wykazuje aktywność przeciwko guzom nowotworowym i zmniejsza toksyczny wpływ cytostatyków na prawidłowe komórki. Nasila uwalnianie insuliny, zwiększa wrażliwość komórek na działanie insuliny i hamuje aktywność α-glukozydazy. Badania wykazały, że wyciągi wodne ze świeżych korzeni i kłączy działają przeciwzapalnie poprzez hamowanie ekspresji mRNA mediatorów stanu zapalnego. Ekstrakt z liści wykazuje zdolność hamowania syntezy cytokin prozapalnych. Z dostępnych badań wynika, że ekstrakt zmniejsza także objawy skórne anafilaksji, co tłumaczy stosowanie go w łagodzeniu reakcji alergicznych. Surowiec zwiększa ilość wytwarzanych erytrocytów w szpiku kostnym. Wykazuje działanie przeciwwrzodowe i cytoprotekcyjne. Zmniejsza owrzodzenia błony śluzowej żołądka wywołane długotrwałym stosowaniem niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Wpływa na metabolizm lipidów, zmniejsza cholesterol całkowity, poziom triglicerydów i lipoprotein o niskiej gęstości (LDL), a zwiększa poziom lipoprotein o wysokiej gęstości (HDL). Roślina ochrania układ sercowo-naczyniowy. Stosowana zewnętrznie przyśpiesza proces gojenia się ran. Wpływa na zwiększenie produkcji kolagenu, heksozaminy i kwasu uronowego. Nasila proces angiogenezy w uszkodzonej tkance, który jest niezbędny do powstania prawidłowej tkanki ziarninowej.

Na rynku dostępne są gotowe preparaty zawierające ekstrakty z kłącza tataraku lub olejek eteryczny, które należy stosować zgodnie z zaleceniem producenta. Z suszonego kłącza można samemu sporządzić napar, który spożywa się 2-3 razy dziennie w ilości 1/4-1/3 szklanki. Do tego celu wykorzystuje się pół łyżki rozdrobnionych kłączy, które należy zalać szklanką wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem przez godzinę. Dobowa zalecana dawka to 5 g. Napar najlepiej spożywać na pół godziny przed planowanym posiłkiem, aby zapobiegać dyskomfortowi trawiennemu. Innym przetworem do samodzielnego sporządzenia jest nalewka, którą przygotowuje się z 10 g świeżego korzenia i 1/2 l spirytusu. Po 3 tygodniach gotową nalewkę można przyjmować w ilości 30 kropli po uprzednim rozcieńczeniu w wodzie.

Kłącze tataraku stosowane zewnętrznie pomaga złagodzić ból i obrzęk w zapaleniu stawów. Polecane jest w formie okładów oraz do przemywania ran. W celu wzmocnienia włosów można przygotować odwar, który stosuje się do spłukiwania włosów. Odwar sporządza się poprzez gotowanie łyżeczki kłączy w 1/4 l wody przez 10 minut. Do przygotowania kąpieli wzmacniającej należy użyć 200-300 g rozdrobnionych kłączy tataraku w 2 l wody lub 15-30 kropli olejku tatarakowego. Sproszkowany korzeń tataraku można dodawać do pasty do zębów.

Wykazuje synergistyczne działanie z lekami przeciwgrzybiczymi (flukonazol, klotrimazol, amfoterycyna B) i antybiotykami (tetracyklina, chloramfenikol, cyprofloksacyna, cefuroksym i ceftadyzym), zmniejszając lekooporność grzybów i bakterii. Doustne preparaty tataraku zwyczajnego stosowane jednocześnie z innymi lekami uspokajającymi mogą powodować nadmierną senność.

Najczęstszym działaniem niepożądanym po przyjęciu kłącza tataraku są wymioty. Może dojść do przyspieszenia akcji serca, nadmiernego obniżenia ciśnienia krwi i osłabienia perystaltyki jelit. W badaniach na zwierzętach wykazano potencjalne działanie mutagenne i kancerogenne azaronu obecnego w olejku, dlatego długotrwałe stosowanie tataraku zwyczajnego nie jest wskazane. Zawartość azaronu w kłączu nie powinna przekraczać 5%. Przyjęcie bardzo wysokich dawek surowca może prowadzić do zaburzeń zachowania podobnych do tych, które występują po LSD.