Podbiał pospolity — remedium na kaszel i chrypę

Podbiał pospolity (Tussilago farfara) to wieloletnia roślina należąca do rodziny astrowatych Asteraceae. Ludowe określenia byliny są bardzo liczne i obejmują nazwy: kłobuk, morowy korzeń, ośla stopa, końskie kopyto, podbiałka, białpuch, białmech oraz boże oczko. Podbiał pospolity porasta obszar całego kontynentu europejskiego oraz inne tereny półkuli północnej (występuje w części Azji, na północnych obszarach Afryki oraz w Ameryce Północnej). Roślina preferuje gleby gliniaste o dużej wilgotności. Rośnie na terenach nadrzecznych, w rowach, na obrzeżach dróg, łąkach, żwirowiskach, obszarach ruderalnych oraz w osuwiskach skalnych. Często uważana jest za chwast ze względu na pojawianie się na polach uprawnych.

Tussilago farfara osiąga średnią wysokość 5-15 cm (maksymalnie 30 cm w okresie owocowania). Posiada cienkie i rozgałęzione kłącze podziemne pokryte łuskami, osiągające długość do 1 metra. Z podziemnych rozłogów wyrastają pędy kwiatowe, których łodygi mają jasnozielone bądź żółtozielone zabarwienie i są okrągłe w przekroju. Łodygi pokrywają bladoróżowe łuski. Blaszka liściowa podbiału pospolitego ma kształt okrągły bądź sercowaty. Jest spora, a wymiary liści wynoszą średnio 3-12 cm długości i 4-14 cm szerokości. Na blaszce liści widoczne jest wyraźne, promieniste unerwienie. Brzeg blaszki liściowej jest lekko ząbkowany. Początkowo górna i dolna powierzchnia liści jest owłosiona. Z czasem jedynie spodnią powierzchnię liści pokrywa biały meszek. Nazwa „podbiał” pochodzi właśnie od grubej warstwy białawego owłosienia obecnej na spodzie dojrzałych liści rośliny. Ogonek liściowy jest bocznie spłaszczony, a w przekroju ma kształt podkowy. Okres kwitnienia podbiału pospolitego przypada na wczesną wiosnę (miesiące marzec-maj). Co ciekawe, pojawienie się pąków kwiatowych poprzedza wyrastanie liści odziomkowych. Na szczytach pędów tworzą się kwiaty zebrane w koszyczek, o średnicy wynoszącej około 2 cm. Mają jasnożółte zabarwienie i z wyglądu przypominają kwiaty mniszka lekarskiego. Na obrzeżach kwiatostanu znajdują się żeńskie kwiaty w kształcie języczkowym, natomiast wnętrze koszyczka stanowią męskie kwiaty rurkowatolejkowate. Owocem Tussilago farfara jest niełupka w kolorze brązowym, o gładkiej powierzchni i cylindrycznym kształcie. Niełupki zaopatrzone są w puch kielichowy, tworzony przez długie, lśniąco białe włoski (ich długość dwukrotnie przewyższa długość niełupki).

Nazwa łacińska podbiału wywodzi się od słów tussi (kaszel) oraz ago (wypędzam).

Podbiał pospolity to roślina tradycyjnie stosowana w medycynie ludowej wielu krajów świata. Wzmianki o Tussilago farfara znalazły się już w starożytnej księdze medycyny chińskiej (The Divine Farmer's Materia Medica), w której bylina była przedstawiona jako remedium na odwrócony oddech (kaszel), ból gardła, padaczkę spowodowaną przerażeniem, podwyższoną temperaturę ciała, dreszcze i złe fluidy atakujące organizm. Europejscy medycy (m.in. rzymski twórca Pliniusz Starszy) polecali wdychanie dymów z palonego podbiału pospolitego na dolegliwości astmatyczne. W czasach średniowiecznych Tussilago farfara był wykorzystywany w walce z gruźlicą (powszechnie nazywaną suchotami) oraz zewnętrznie na skórę w razie oparzeń, zranień bądź czyraków. Z liści robiono okłady na wrzodziejące żylaki, a sok pozyskany z podbiału zakrapiano do nosa w celu pozbycia się kataru. Podbiał uważany był za roślinę pomocną w „chorobach gorących”.

Surowcem zielarskim podbiału pospolitego są liście, kwiaty bądź całe ziele rośliny pozyskiwane w okresie jej kwitnienia. Zebrany podbiał można wysuszyć w temperaturze nie przekraczającej 50 stopni Celsjusza. Świeże części Tussilago farfara służą do produkcji soku, intraktu bądź maceratu. W ziołolecznictwie wykorzystuje się podbiał do sporządzania naparów, odwarów, soków i syropów. Równie popularne są okłady, maści i kąpiele z użyciem Tussilago farfara. Z podbiału można tworzyć naturalne dezodoranty, toniki do skóry łojotokowej oraz oleje rozjaśniające starcze plamy. Obecnie w aptekach dostępnych jest wiele preparatów, których działanie lecznicze opiera się na zawartości podbiału pospolitego. Część z nich posiada status produktów leczniczych. Przykładowym lekiem zawierającym suchy wyciąg z liści Tussilago farfara są pastylki do ssania Original Tymianek i Podbiał. Wskazaniem do ich użycia jest łagodzenie objawów chrypki oraz kaszlu związanego z przeziębieniem. Jako lek pomocniczy mogą być stosowane w nieżytach błon śluzowych górnych dróg oddechowych. Pastylki są przeznaczone dla osób dorosłych i młodzieży powyżej 12 roku życia. Nie powinny być używane długotrwale (4 do 6 tygodni w ciągu roku) ze względu na zawartość hepatotoksycznych alkaloidów pirolizydynowych. Podbiał znajdziemy również w złożonym produkcie leczniczym Pyrosal, w którym występuje pod postacią płynnego wyciągu z liści podbiału w połączeniu z bzem czarnym, wierzbą i lipą. Syrop jest stosowany jako środek pomocniczy w stanach podgorączkowych w przebiegu stanów zapalnych, głównie górnych dróg oddechowych. Miejscowym produktem o statusie leku, zawierającym wyciąg z podbiału, jest żel Mucosit. Przeznaczony jest do nakładania na błonę śluzową jamy ustnej jako środek ściągający, przeciwzapalny i przeciwbakteryjny, miejscowo znieczulający, przyspieszający ziarninowanie i gojenie się ran. Podbiał pospolity wchodzi w skład wielu suplementów diety. Są to pastylki do ssania lub syropy wspierające zdrowie górnych dróg oddechowych. Preparaty te wpływają łagodząco na gardło, krtań i struny głosowe oraz wspomagają walkę z uporczywym kaszlem. Osłaniają i nawilżają błonę śluzową dróg oddechowych. Na rynku aptecznym dostępne są również ziołomiody z Tussilago farfara o prozdrowotnych właściwościach.

Producenci wykorzystują właściwości rośliny w produkcji kosmetyków. Najczęściej są to preparaty do włosów przetłuszczających się – szampony, odżywki bądź lotiony. Kosmetyki z podbiałem w sposób delikatny oczyszczają skórę głowy i włosy. Substancje czynne Tussilago farfara zmniejszają przetłuszczanie się włosów, łagodzą uczucie podrażnienia i zmniejszają świąd towarzyszący stanom zapalnym owłosionej skóry głowy. Podbiał jest polecany w przypadku nadmiernego wypadania włosów, łojotokowego zapalenia skóry, łuszczycy oraz łupieżu. Tussilago farfara bywa dodatkiem do preparatów myjących przeznaczonych dla cery tłustej, mieszanej bądź trądzikowej. Roślina łagodzi stany zapalne, zmniejsza swędzenie skóry oraz czynność jej gruczołów łojowych. Mydła z dodatkiem podbiału działają matująco, odświeżająco i przeciwdrobnoustrojowo. Na rynku znajdziemy także preparaty fotoochronne, które w swoim składzie zawierają ekstrakt z liści Tussilago farfara.

Podbiał pospolity Tussilago farfara zawiera dużą ilość substancji biologicznie czynnych (ponad 150 wyizolowanych do tej pory). Głównymi związkami odpowiedzialnymi za lecznicze właściwości byliny są pochodne kwasu kawoilochinowego. W surowcach pozyskanych z Tussilago farfara możemy wyróżnić seskwiterpeny (m. in. tussilagonon, farfaron D, tussilagon, tussifarfaryna B, tussilagofaryna, tussfararyna A, tufarraryna B, tussfararyna C), triterpenoidy (np. arnidiol, faradiol, izobauerenol), związki fenolowe (np. kwas benzoesowy, kwas p-hydroksybenzoesowy, kwas galusowy, kwas syryngowy, kwas ferulowy, kwas izoferulowy, kwas para-cynamonowy, kwas p-kumarowy, kwas synapinowy, kwas kawowy, kwas chlorogenowy, kwas neochlorogenowy, kwas rozmarynowy, 3-O-kawoilochinian metylu, 4-O-kawoilochinian metylu), flawonoidy (m.in. apigenina, luteolina, kwercetyna, rutyna, kemferol, hyperozyd), chromony (np. tussilagofarol) i ich pochodne, substancje mineralne (potas, sód, magnez, wapń, mangan, żelazo, miedź, cynk) oraz alkaloidy (tussilagina, izotussilagina, senkirkina, senecjonina, senecyfilina, integerrymina). Kwiaty podbiału pospolitego zawierają również polisacharydowe substancje śluzowe (ok. 8%), inulinę (ok. 3%), aminy i amidy, kwasy tłuszczowe oraz sterole roślinne. Wśród związków polisacharydowych w liściach Tussilago farfara dominuje inulina (ok. 30%). Poza wymienionymi składnikami liście są źródłem substancji śluzowych, kwasów uronowych, aminokwasów i olejku eterycznego.

Substancje czynne podbiału pospolitego warunkują działanie przeciwzapalne rośliny, co zostało potwierdzone w badaniach in vivo oraz in vitro. W jednym doświadczeniu przeprowadzonym z użyciem linii komórkowej keratynocytów człowieka HaCaT udowodniono przeciwzapalne właściwości seskwiterpenoidu o nazwie tussilagonon. W komórkach indukowano pojawienie się łuszczycowych zmian skórnych. Pod wpływem tussilagononu (1-5 nmol/100 μl) stwierdzono spadek ilości jądrowego czynnika transkrypcyjnego NF kappa B oraz białka będącego przekaźnikiem sygnału i aktywatorem transkrypcji STAT3. Substancja czynna podbiału aktywowała gen Nrf2, który odpowiada m.in. za ochronę komórek przed skutkami stresu oksydacyjnego. W kolejnym teście przeprowadzonym na modelu komórek makrofagów linii RAW 264.7 stymulowanych lipopolisacharydem LPS wykazano, że tussilagonon w stężeniu 2,5, 5 oraz 10 μM powodował obniżoną ekspresję syntazy tlenku azotu iNOS, cyklooksygenazy typu 2 COX-2, pobudzenie szlaku sygnałowego Nrf2/HO-1 i oraz obniżenie stężenia NF-κB.

Tussilago farfara posiada właściwości neuroprotekcyjne. W testach in vitro przeprowadzonych przez chińskich naukowców wykazano, że substancje czynne wyekstrahowane z rośliny przy użyciu octanu etylu działały ochronnie na neurony kory mózgowej. Neurony były wcześniej poddawane działaniu toksycznego beta-amyloidu (zakres stężeń frakcji podbiału mieścił się w granicach 0,1–30 μg ml-1). Stwarza to potencjalną możliwość wykorzystania podbiału pospolitego w farmakoterapii chorób neurodegradacyjnych.

Poszczególne części podbiału pospolitego wykazują właściwości antyproliferacyjne, co może okazać się przydatne w opracowywaniu nowych terapii przeciwnowotworowych. Takie właściwości udowodniono m.in. dla polisacharydu określanego skrótem TFPB1. Test in vitro został wykonany na linii komórkowej ludzkiego niedrobnokomórkowego raka płuc A549. Substancja w sposób zależny od dawki hamowała namnażanie komórek nowotworowych i indukowała ich apoptozę. Najprawdopodobniej u podstaw tego działania leżało hamowanie szlaku sygnałowego kinazy PI-3. Mimo działania antyproliferacyjnego na komórki nowotworowe polisacharydy zawarte w Tussilago farfara stymulują regenerację komórek organizmu podczas chemioterapii (Safonova, 2016), m.in. komórki linii granulopoetycznej oraz komórki nabłonkowe jelit.

Podbiał pospolity jest rośliną o właściwościach przeciwbakteryjnych i przeciwwirusowych, a także o umiarkowanej aktywności przeciwgrzybiczej. W jednym z doświadczeń uzyskano wodne ekstrakty z podbiału, którymi traktowano komórki linii RD (linia komórkowa mięśniakomięsaka prążkowanokomórkowego) indukowane enterowirusem 71. Zaobserwowano zahamowanie replikacji wirusa EV71 oraz obniżenie ekspresji białek strukturalnych. W kolejnym teście in vitro zbadano przeciwbakteryjne właściwości wodnego ekstraktu z kwiatów Tussilago farfara wobec gatunków: Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus epidermidis, Staphylococcus aureus oraz Streptococcus pyogenes. Wyniki opracowywano, mierząc średnicę strefy inhibicji, która powstała wokół badanych ekstraktów. Dla przytoczonego testu wyniosła ona od 0 mm do 9,6 mm. Aktywność przeciwgrzybiczą ekstraktów z liści podbiału wykazano m.in. wobec Avicularia versicolor, Aspergillus fumigatus, Aspergillus ochraceus, Aspergillus niger, Penicillium ochrochloron, Penicillium verrucosum, Penicillium funiculosum oraz Trichoderma viride.

Substancje zawarte w podbiale pospolitym posiadają właściwości przeciwcukrzycowe. Do tej pory przeprowadzono głównie testy in vitro badające hipoglikemiczne właściwości rośliny. Wiadomo, że kwas kawoilochinowy hamuje enzym alfa-glukozydazę, który odpowiada za rozkład wielocukrów do cukrów prostych. Jest to pomocne w kontrolowaniu glikemii poposiłkowej i może być przyszłościowo wykorzystane w terapii cukrzycy.

Substancjami odpowiedzialnymi za przeciwutleniające działanie podbiału pospolitego są kwasy fenolowe, flawonoidy oraz polisacharydy zawarte w roślinie. Aktywność antyoksydacyjną Tussilago farfara oceniano w testach DPPH, CUPRA oraz przy użyciu metody ABTS. W jednym z badań ludzkie komórki nabłonkowe oskrzeli zostały potraktowane nadtlenkiem wodoru, który indukuje stres oksydacyjny. W celu zbadania właściwości podbiału jako antidotum użyto wodnych ekstraktów z liści rośliny. Zaobserwowano wyraźny efekt antyrodnikowy.

Przykładowe przepisy zielarskie wykorzystujące podbiał pospolity:

• Odwar – łyżkę suszonych liści lub kwiatów zalewamy szklanką wody. Całość doprowadzamy do wrzenia i gotujemy pod przykryciem przez 3 minuty, pozostawiamy na 15 minut i po tym czasie przecedzamy. Dawkowanie w przypadku przeziębienia z uporczywym kaszlem to 1/3 szklanki 3-4 razy w ciągu doby. Odwar może służyć również jako tonik dla cery tłustej, mieszanej bądź trądzikowej oraz do płukania włosów wypadających, przetłuszczających się i z problemem łupieżu.
• Napar – 2 łyżki surowca (liście, kwiaty, ziele) zalewamy szklanką wrzącej wody i zaparzamy pod przykryciem przez okres kilkunastu minut. Dosładzamy do smaku miodem. Dawkowanie: 100 ml świeżo sporządzonego naparu 3-4 razy dziennie.
• Syrop z kwiatów podbiału – dużą ilość świeżych kwiatów podbiału układamy w słoiku, przesypując poszczególne warstwy cukrem. Odstawiamy w ciemne i ciepłe miejsce na czas 2-3 dni. Po tym okresie odcedzamy kwiaty i umieszczamy je w garnku z wodą, gotujemy przez 10 minut i ponownie odcedzamy. Odwar łączymy z sokiem i gotujemy do pożądanej konsystencji syropu, przelewamy do buteleczek i odwracamy do góry dnem.

Dawkowanie wybranych produktów leczniczych zawierających podbiał pospolity:

• Original Tymianek i Podbiał – pastylki do ssania; 1 pastylka co 4-6 godzin dla osób dorosłych i dzieci powyżej 12 roku życia; maksymalnie 6 pastylek na dobę (600 mg Tussilaginis farfarae folii extractum spissum (4,5-6,0:1)). Wskazania: chrypka, kaszel, nieżyty błon śluzowych górnych dróg oddechowych.
• Pyrosal – syrop zawierający 10 g wyciągu płynnego złożonego (1:1) z Tussilago farfara L. folium, Sambucus nigra L. flos, Tilia cordata flos, Salix purpurea cortex (w stosunku 25/30/30/15/100 g syropu); dawkowanie dla osób powyżej 12 roku życia: 30 ml 3 razy w ciągu doby; dawkowanie dla dzieci 3-4 lata: 5 ml 4 razy na dobę; dawkowanie dla dzieci 4-12 lat: 15 ml 3 razy w ciągu doby. Wskazania: stany podgorączkowe.
• Liść podbiału, zioło pojedyncze, 50 g (Flos) – dawkowanie: 1 łyżkę stołową produktu (ok. 1,5 g) należy zalać 1 filiżanką wrzącej wody, zaparzać pod przykryciem przez 10-15 minut i przecedzić. Wskazania: wspomagająco w łagodnych nieżytach górnych dróg oddechowych z kaszlem i chrypką, w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej i gardła. Produktu nie należy stosować częściej niż 2-3 tygodnie w ciągu roku.

Dawkowanie Tussilago farfara wg Herbal Medicines:

• nalewka z podbiału wykonana z użyciem etanolu 45%: 2-8 ml, 3 razy dziennie;
• płynny wyciąg wodno-etanolowy (1:1, EtOH 25%): 0,6-2,0 ml, 3 razy dziennie;
• syrop (wyciąg płynny 1:4): 2-8 ml, 3 razy dziennie;
• odwar z suszonych liści: 0,6-2,0 g, 3 razy dziennie.

Preparaty z podbiałem pospolitym nie powinny być stosowane przez kobiety ciężarne oraz matki karmiące piersią. Nie zaleca się ich dla dzieci poniżej 6 roku życia.

Brak odpowiedniego udokumentowania interakcji podbiału pospolitego z innymi roślinami leczniczymi bądź lekami. Ze względu na właściwości rośliny należy zachować ostrożność przy jednoczesnym stosowaniu leków rozrzedzających krew (m.in. warfaryny) oraz substancji przeciwpłytkowych (m.in. kropidogrelu).

Spożycie leków zawierających ekstrakt z podbiału pospolitego może skutkować wystąpieniem objawów nadwrażliwości, w tym obrzęku naczynioruchowego i wstrząsu anafilaktycznego. Sporadycznie pojawiają się również reakcje ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka).

Tussilago farfara zawiera alkaloidy pirolizydynowe m.in. tussilaginę, izotussilaginę, izotussilagininę, tussilagininę, senkirkinę i senecjoninę. Związki te posiadają udokumentowane właściwości hepatotoksyczne. Nawet niskie dawki alkaloidów pirolizydynowych podawane przez dłuższy czas skutkują pojawieniem się zmian biochemicznych i histopatologicznych w obrębie narządu. Fitoterapia podbiałem pospolitym może skutkować powiększeniem wątroby, opuchlizną brzucha oraz uszkodzeniem hepatocytów prowadzącym do zwłóknienia i marskości wątroby. Obserwowano również wystąpienie choroby zrostowej naczyń wątroby i żółtaczki. W jednym z badań przeprowadzonym z wykorzystaniem szczurów laboratoryjnych zwierzęta otrzymywały wodne ekstrakty z podbiału pospolitego przez okres 4 tygodni. Po tym czasie stwierdzono istotne zmiany patologiczne w obrębie wątroby oraz podwyższenie poziomów enzymatycznych: transaminazy alaninowej, dehydrogenazy mleczanowej oraz gamma-glutamylotransferazy. Zaobserwowano również zmniejszoną zawartość białka w narządzie.

Alkaloidy pirolizydynowe podbiału pospolitego działają poronnie. Stosowanie rośliny jest przeciwwskazane w okresie ciąży i karmienia piersią. Poza działaniem poronnym Tussilago farfara może uszkadzać wątrobę rozwijającego się płodu.