Oman wielki — na ból brzucha, trądzik i tłustą cerę

Oman wielki (łac. Inula helenium) to wieloletnia bylina zaliczana do rodziny Asteraceae. Roślina porasta obszary Europy oraz Azji Środkowej. Preferuje wilgotne stanowiska klimatu umiarkowanego, tj. koryta rzek, leśne zarośla i łąki. W Polsce występuje na terenach nizinnych i niższych partiach górskich. Oman wielki bywa uprawiany w ogrodach w celach ozdobnych oraz jest sadzony tradycyjnie przy kapliczkach.

Roślina charakteryzuje się grubą, wzniesioną łodygą, która wyrasta z podziemnego kłącza. Powierzchnia łodygi posiada bruzdy, w górnej części rozgałęzia się i jest wełnista. Korzenie omanu wielkiego mają kształt walcowaty i średnicę około 1-3 cm. Ich kolor określany jest jako brunatnoszary bądź żółty. Posiadają charakterystyczny balsamiczno-ostry zapach i gorzki smak. Kształt liści jest lancetowaty. Liście łodygowe posiadają nierówne karbowano-ząbkowane brzegi i zmniejszają się proporcjonalnie od nasady łodygi ku górze. Spód liściowy ma filcowatą strukturę. Liście wyrastające z kłącza (odziomkowe) są duże i mają jajowaty kształt. Okres kwitnienia Inula helenium przypada na miesiące czerwiec-wrzesień. Kwiaty o złotożółtej barwie zebrane są w kwiatostany groniaste (typ koszyczek), które tworzą układ baldachokształtnej wiechy. Kwiaty w koszyczku posiadają kształt rurkowaty (środkowa część kwiatostanu) oraz języczkowy równowąski (część brzeżna koszyczka).Oman wielki jest rośliną okazałą, osiąga rozmiary przekraczające 2 m wysokości.

Surowcem zielarskim omanu wielkiego Inula helenium są podziemne części rośliny: kłącze z korzeniami Radix Inulae. Surowiec pozyskuje się z upraw dwuletnich. Jest zbierany jesienią i suszony w temperaturze nie przekraczającej 40 stopni Celsjusza. W Polsce oman wielki wchodzi w skład preparatu leczniczego w postaci płynu doustnego i na skórę. Wskazaniami do jego stosowania są zaburzenia czynnościowe żołądka i jelit na tle nerwowym, trudności w zasypianiu, stany złego samopoczucia oraz objawy przeziębienia i grypy. Zewnętrznie płyn można wcierać w skórę w celu zniwelowania bólu powysiłkowego oraz nerwobólu o niewielkim nasileniu.

W medycynie naturalnej oman wielki stosowany był już w starożytności. Wykorzystywano jego właściwości żółciotwórcze i żółciopędne, stanowił cenny środek zielarski na poprawę trawienia. Z kwiatów rośliny sporządzano wino i nalewkę, które według wierzeń miały usprawniać procesy myślowe. Oman wykorzystywano w preparatach nanoszonych na zwłoki (balsamowanie) oraz w kadzidłach świątynnych. Na terenie Polski nalewkę z Inula helenium traktowano jako remedium na pasożyty organizmu. Świeży korzeń smażono w cukrze i sporządzano konfiturę, którą spożywano w razie problemów gastrycznych.

Oman wielki do tej pory ma szereg zastosowań w ziołoterapii. Przede wszystkim stanowi cenny surowiec usprawniający trawienie. Przynosi ulgę w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego, tj. w stanach zapalnych wątroby, kolce, kamicy żółciowej. Dzięki właściwościom spazmolitycznym (rozkurczającym) na mięśnie gładkie Inula helenium łagodzi bóle brzucha oraz dolegliwości ze strony układu moczowego. Oman wielki jest rośliną o aktywności przeciwbakteryjnej, przeciwwirusowej i przeciwgrzybiczej. Działa odkażająco, przeciwgnilnie i odtruwająco na organizm. Ponadto posiada właściwości wykrztuśne, co wykorzystuje się w nieżytach dróg oddechowych. Ułatwia odkrztuszanie śluzu poprzez wzmaganie ruchu rzęsek nabłonka oddechowego. Dawniej był wykorzystywany w terapii gruźlicy. Napary i odwary z omanu wielkiego odkażają błony śluzowe gardła i krtani, niwelują halitozę (brzydki zapach z ust), łagodzą katar. Zewnętrznie preparaty z omanu mogą być nanoszone na skórę z problemem trądziku, liszajami, owrzodzeniami, łojotokowym zapaleniem skóry i zapaleniem mieszków włosowych. Płukanki na włosy z omanu są przydatne w trakcie kuracji przeciwłupieżowych i dla skóry głowy z tendencją do przetłuszczania się. W postaci nasiadówek Inula helenium bywa wykorzystywany w leczeniu infekcji narządów płciowych oraz w stanach zapalnych odbytu. Przepisy z omanu wielkiego to receptury obejmujące wykonanie odwarów, naparów, nalewek, olejów czy octu omanowego.

Radix Inulae to surowiec bogaty w związki czynne biologicznie. Korzeń omanu zawiera około 30-45% polisacharydu o nazwie inulina oraz substancję gorzką – alantopikrynę. Olejek eteryczny omanu jest bogaty w laktony seskwiterpenowe, określane mianem heleniny (alantolaktony, izoalantolaktony i dihydroalantolakton). Roślina zawiera laktony seskwiterpenowe, substancje triterpenowe (dammarany, frydelina), alantopikrynę, germakren, fitosterole (stigmasterol, β-sitosterol i jego glukozyd), związki poliacetylenowe, allantoinę, alantol, pochodne tymolu oraz kwas alantolowy. Wszystkie te substancje warunkują aktywność farmakologiczną korzenia omanu i są powodem wykorzystania surowca od lat w medycynie ludowej. 

Badania in vitro przeprowadzone z użyciem hydrodestylowanego olejku eterycznego korzenia omanu wielkiego na błony komórkowe gronkowca złocistego Staphylococcus aureus wykazały aktywność przeciwbakteryjną rośliny. Składniki olejku eterycznego Radix Inulae spowodowały uszkodzenie błony komórkowej bakterii, co doprowadziło do wycieku kwasów nukleinowych i fosforanów, a w rezultacie do lizy (rozpadu) komórek bakteryjnych gronkowca. Aktywność wobec Staphylococcus aureus gwarantowały przede wszystkim związki: alantolakton, izoalantolakton i diplofilina.

Ekstrakt z korzenia omanu wielkiego wykazał aktywność przeciwnowotworową wobec czterech różnych linii komórek nowotworowych (HT-29, MCF-7, Capan-2 i G1). Substancje aktywne zawarte w roślinie powodowały niejednolitą kondensację chromatyny, pojawienie się pęcherzyków cytoplazmatycznych, obrzęk i pęknięcie mitochondriów komórek rakowych. Jednocześnie nie wykazano mutagenności wobec komórek zdrowych, co daje nadzieję na wykorzystanie omanu wielkiego w przyszłości do leczenia onkologicznego.

W badaniu przeciwzapalnych właściwości korzenia omanu z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych nie udowodniono znaczącej skuteczności rośliny w tym zakresie. Mimo zawartości związków flawonoidowych uznawanych za antyoksydanty (m.in. epikatechiny, galusanu katechiny, 4-O-glukozydu kwasu ferulowego, dihydrokwercetyny, pentozylorutynozydu) nie zaobserwowano zmniejszenia się obrzęków indukowanych albuminą na łapie szczurów. Inne badania na zwierzętach ukazały potencjał przeciwreumatyczny laktonów seskwiterpenowych korzenia omanu. Wykazano wówczas, że alantolakton oraz izoalantolakton zmniejszają aktywację szlaków NF-κB i MAPK, a tym samym tłumią ekspresję genów zapalnych w aktywowanych fibroblastach maziówkowych szczurów. Daje to nadzieję na przyszłościowe wykorzystanie rośliny w terapii reumatoidalnego zapalenia stawów.

Badania w warunkach in vitro pokazały, że substancje czynne zawarte w omanie wielkim hamują adhezję (przyleganie) granulocytów obojętnochłonnych do komórek nabłonka pokrywającego układ oddechowy. Było to konsekwencją zmniejszonej ekspresji cytokin prozapalnych (interleukiny IL-8, TNF-α i IL-1β), co doprowadziło do zmniejszenia czynności β-integryny i cząsteczki adhezji międzykomórkowej 1 (ICAM-1). Tym samym udowodniono zasadność stosowania omanu wielkiego w przypadku infekcji dróg oddechowych. Siła działania ekstraktu z rośliny była porównywalna do siły działania budezonidu użytego jako związek porównawczy.

Dla laktonu seskwiterpenowego Inula helenium (alantolaktonu) udowodniono aktywność przeciwgruźliczą wobec prątka gruźlicy Mycobacterium tuberculosis oraz skuteczność w zwalczaniu glisty ludzkiej Ascaris lumbricoides (aktywność przeciwpasożytnicza).

Etanolowe ekstrakty z korzenia omanu wielkiego wykazały skuteczne hamowanie wzrostu grzybów dermatofitowych (Candida albicans, Candida parapsilosis oraz Candida lipolytica), nie działy natomiast na grzyby o charakterze strzępkowym (Aspergillus niger).

Przykładowe receptury:

W celu wykonania naparu należy zalać wysuszony korzeń omanu wielkiego wrzącą wodą bądź mlekiem. Całość odstawiamy na okres 30 minut, a następnie przecedzamy. Przyjęte dawkowanie w problemach gastrycznych to filiżanka naparu (100 ml) kilka razy dziennie (2-6). W przypadku walki z pasożytami organizmu zaleca się większe ilości naparu (200 ml) 3 razy w ciągu doby. Uzyskany napar można wykorzystywać także zewnętrznie do nasiadówek, przemywania zmienionej chorobowo skóry, do zakrapiania nosa.

Odwar z omanu wielkiego przygotowuje się poprzez zalanie wysuszonego korzenia rośliny wodą i doprowadzenie do wrzenia (przykładowo 2 łyżki Radix Inulae na 2 szklanki wody). Całość musi być gotowana przez co najmniej 5 minut, następnie odstawiona (20 minut) i przecedzona. Dawkowanie: 50 ml co 2-3 godziny przy nieżycie gardła i krtani.

Ocet omanowy uzyskuje się po dwutygodniowej maceracji korzenia Radix Inulae octem spożywczym w proporcjach 1:3-5. Po przefiltrowaniu Acetum Inulae można wykorzystywać zewnętrznie do przemywań skóry łojotokowej i trądzikowej, do moczenia stóp z problemem nadmiernej potliwości oraz w płukankach na włosy i skórę głowy.

Olej omanowy można sporządzić poprzez zalanie suszonego bądź świeżego korzenia omanu gorącym olejem, po uprzedniej maceracji Radix Inulae za pomocą spirytusu. Całość należy odstawić na czas 7 dni i przefiltrować. Gotowy Oleum Inulae może być spożywany wewnętrznie (1-2 łyżki dziennie) do regulacji pracy układu pokarmowego bądź też zewnętrznie, np. do wcierania w spierzchniętą skórę warg.

Suszony korzeń omanu można również zmielić w młynku i dawkować 1-2 łyżeczki dziennie jako naturalny prebiotyk (ze względu na zawartość inuliny stanowiącej pożywkę dla bakterii probiotycznych).

Oman wielki nie jest zalecany dla kobiet w ciąży i matek karmiących.

Laktony seskwiterpenowe zawarte w korzeniu Radix Inulae mogą stać się przyczyną wystąpienia działań niepożądanych, takich jak zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (wymioty, biegunki) oraz napady drgawkowe i paraliż. Oman wielki może powodować reakcje alergiczne o charakterze miejscowym (podrażnienie, świąd, zaczerwienienie, rumień, pokrzywka, wyprysk) bądź uogólnionym, szczególnie u osób nadwrażliwych na rośliny z rodziny Asteraceae.