Mniszek lekarski — jak poznać pospolity, leczniczy chwast

Mniszek lekarski jest obecnie stosowany jako środek wspomagający trawienie, pracę wątroby oraz czynność pęcherzyka żółciowego. Substancje goryczowe (nadają zielu gorzki smak) obecne w wyciągach i soku z korzenia mniszka lekarskiego łagodzą niestrawność, usprawniają proces trawienia ciężkostrawnych posiłków i pobudzają apetyt.
Wyciągi z mniszka lekarskiego mogą być również wykorzystywane pomocniczo w łagodzeniu obrzęków związanych z niedomogą nerek, a także w zmniejszaniu objawów związanych z cukrzycą oraz postępującymi zwyrodnieniami stawów. Ekstrakty z mniszka są coraz częściej wykorzystywane jako preparaty zmniejszające poziom cholesterolu w osoczu – zmniejszają poziom LDL i vLDL we krwi, a zwiększają stężenie HDL nazywanego „dobrym” cholesterolem.

W ostatnich latach badane były również przeciwnowotworowe właściwości mniszka lekarskiego, ponieważ wodne wyciągi z jego kwiatów były już wcześniej stosowane pomocniczo w niektórych nowotworach piersi oraz prostaty. Należy jednak zawsze pamiętać, że proces leczenia każdej choroby nowotworowej powinien być całkowicie pod kontrolą lekarza, a zioła mogą pełnić jedynie rolę wspierającą podstawową terapię.

Mniszek lekarski jest rośliną od dawna wykorzystywaną w ziołolecznictwie. Wyciąg z korzenia lub ziela mniszka był stosowany przez starożytnego perskiego lekarza Awicennę. Najstarsze legendy dotyczące mniszka lekarskiego podają, że roślina trafiła na ziemię razem z człowiekiem, który zastąpił na świecie magiczne stworzenia, takie jak elfy i rusałki. Jednak niektóre z mitycznych istot tak bardzo uwielbiały promienie słońca, że ukryły się na powierzchni ziemi pod postacią żółtych kwiatów mniszka.

Natomiast w naszych rodzimych podaniach ludowych możemy spotkać się z historią szlachcica Rosolskiego. Był to mężczyzna, który żeniąc się z podobno niezbyt piękną szlachcianką, często ją zdradzał i szukał atencji u młodszych kobiet. Z dalszej historii Rosolskiego można wnioskować, że niewierny mężczyzna w pewnym wieku napotkał trudności natury miłosnej – ku radości swojej żony. Z opresji uwolniły go jednak preparaty zaordynowane przez miejscową znachorkę, wśród których znajdował się właśnie wyciąg z korzenia mniszka. Według opowieści walka zdesperowanej żony z pospolitym występowaniem mniszka na tamtych terenach przyniosła mu tylko popularność, dzięki czemu o domniemanych pobudzających właściwościach rośliny wiedział już każdy mężczyzna w okolicy. Dotychczas uważa się, że mniszek przyczynia się do poprawy libido.

Lecznictwo ludowe chętnie czerpało ze zdrowotnych właściwości mniszka lekarskiego, który określany jest również jako lwi ząb, męska stałość, wole lub bole oczy, brodawnik mleczowaty, dmuchawiec, mlecz, pępawa, mleczaj, podróżnik mleczowaty, wilczy ząb czy świni mlecz. Przetwory i surowe części rośliny były wykorzystywane jako środki w walce ze zmianami skórnymi, takimi jak kurzajki i brodawki. Wyciąg z mniszka był również stosowany jako preparat redukujący przebarwienia oraz trądzik. Z kolei w chińskiej medycynie ludowej wyciągi z mniszka lekarskiego są chętnie stosowane jako środki zwiększające aktywność układu immunologicznego podczas lekkich infekcji.

Mniszek lekarski jest również bardzo popularny w kuchni Stanów Zjednoczonych oraz Europy Zachodniej. W Ameryce z korzeni mniszka wytwarza się zamienniki kawy i herbaty. We Francji roślina jest chętnie stosowana jako dodatek do sałatek i sosów.

Mniszek lekarski (łac. Taraxacum officinale, ang. Dandelion), powszechnie nazywany mleczem jest drobną byliną z rodziny astrowatych – Asteraceae. Mniszek występuje pospolicie na terenie niemalże całej Europy. W Polsce roślina jest uznawana za uciążliwy do wytępienia chwast, który często można spotkać w parkach, na trawnikach oraz starych zabudowaniach i na pastwiskach. Łąka pełna żółtych kwiatów mniszka kojarzy się z wiosną. Nazwa mniszka wywodzi się prawdopodobnie od średniowiecznego zwrotu caput monachi, oznaczającego głowę mnicha, który średniowiecznym mieszkańcom Europy kojarzył się z obrazem pozbawionego puchu kwiatowego koszyczka mniszka lekarskiego.

Praktycznie każde dziecko w Polsce rozpozna mniszek lekarski po charakterystycznych owocach, tzw. dmuchawcach. Owocem mniszka jest niewielka niełupka otoczona puchem ułatwiającym rozsiewanie nasion. Z kolei każdy dorosły prawdopodobnie pomyli mniszek lekarski z powszechnie występującym w Polsce mleczem pospolitym – Sonchus arvensis, którego od mniszka odróżnia wyraźnie wyrastająca pojedyncza łodyga.

Lancetowate, grubo, bocznie ząbkowane liście mniszka lekarskiego są zebrane w rozetę. Wyrasta ona z pionowego, walcowatego, mięsistego korzenia. Z rozety wczesną wiosną wyrastają pędy, na których zlokalizowane są koszyczki kwiatowe składające się wyłącznie z intensywnie żółtych kwiatów języczkowatych. Mniszek kwitnie od kwietnia do lipca, choć zdarza się, że jesienią powtarza kwitnienie. W całej roślinie występuje sok mleczny, który brudzi skórę, ale niszczy też brodawki i kurzajki.

Roślina wykazuje niezwykłe właściwości lecznicze, a surowcem zielarskim jest korzeń mniszka – Taraxaci radix – lub ziele mniszka lekarskiego z korzeniem – Taraxaci radix cum herba. Surowce zbiera się późną jesienią i suszy w odpowiedniej temperaturze.

Za właściwości lecznicze mniszka lekarskiego odpowiada grupa kwasów fenolowych, do których zaliczamy kwas monokawoilowinowy, kwas chlorogenowy i kwas cykoriowy. Ponadto istotne dla działania surowca są również laktony seskwiterpenowe obecne w wyciągach. Korzeń mniszka lekarskiego jest także dobrym źródłem soli mineralnych, inuliny oraz fitosteroli i triterpenów. Do innych substancji występujących w wyciągach z korzenia, kwiatów lub liści zaliczamy również β-amyrynę, tarakserol, stigmasterynę oraz witaminę A, której stężenie jest bardzo wysokie.

Kwasy fenolowe obecne w wyciągach zwiększają produkcję i przepływ żółci (zmniejszając jej zastój) do początkowych odcinków przewodu pokarmowego, ułatwiając tym samym trawienie tłuszczów. Laktony seskwiterpenowe drażnią zakończenia nerwowe na powierzchni języka, co odpowiada za zwiększenie produkcji śliny, która na drodze odruchowej pobudza śluzówkę żołądka do uwolnienia większych ilości kwasów żołądkowych i wzmaga trawienie. Występująca w korzeniach inulina może poprawiać pasaż jelitowy, zmniejszać poziom cholesterolu oraz wykazywać niewielkie działanie przeciwcukrzycowe. Może wspierać odchudzanie. Ma niski indeks glikemiczny, nie podwyższa poziomu cukru we krwi, jest prebiotykiem.

Mniszek poprzez potencjał antyoksydacyjny działa ochronnie na wątrobę oraz niweluje niekorzystny wpływ wolnych rodników na skórę, spowalniając starzenie. Posiada również działanie oczyszczające, moczopędne, przyspiesza procesy gojenia. Leczenie chorób i rekonwalescencja po nich dzięki mniszkowi są dużo prostsze.

Przeciwzapalne działanie mniszka lekarskiego pozwala na wykorzystanie ekstraktów z tej rośliny w łagodzeniu zmian trądzikowych. Ponadto badania na zwierzętach potwierdziły, że wyciągi z mniszka lekarskiego ograniczają rozwój stanu zapalnego w przypadku ostrego zapalenia płuc i tchawicy, a także zapalenia trzustki. Substancje zawarte w wyciągach z mniszka zmniejszały poziom interleukiny 6 oraz stężenie czynnika martwicy nowotworów – TNF-α.

Badane jest również czy mniszek lekarski wykazuje właściwości przeciwbakteryjne. Za działanie bakteriobójcze prawdopodobnie odpowiadają saponiny, taniny, fitosterole i triterpeny obecne w ekstraktach. Wyciągi hamowały wzrost kolonii Enterococcus faecalis, Escherichia coli, Staphylococcus aureus, a także Salmonella typhi i Bacillus cereus.

Z korzenia i ziela mniszka lekarskiego można sporządzać napar lub odwar, który będzie poprawiał trawienie i działał lekko moczopędnie. W celu przygotowania odwaru niewielką ilość surowca należy zalać letnią wodą i zagotować. Po doprowadzeniu do wrzenia konieczne jest utrzymanie wysokiej temperatury przez kilka minut. Następnie odwar należy odcedzić i zostawić do ostygnięcia. Tak przygotowany preparat można pić nawet do trzech razy dziennie.

W obrocie występują również gotowe leki zawierające wyciąg z mniszka. Leczniczy sok z mniszka można stosować trzy razy dziennie, rozcieńczając 5 ml soku w niewielkiej ilości wody przed przyjęciem leku. Wykazuje działanie łagodzące w niestrawności, pobudza apetyt i wzmaga diurezę.

Mniszek pospolity jest rośliną leczniczą w całości jadalną. Często jest wykorzystywany w kuchni na wiele sposobów: młode liście (starsze mogą być gorzkie w smaku) dodaje się do sałatek i zup, pączki smaży w cieście, z kwiatów robi się wina, nalewki i syropy. Łodyżki mniszka gotowane w osolonej wodzie bywają spożywane jak makaron. 

Coraz popularniejsze stają się także preparaty z mniszka, które w swoim składzie zawierają liście, korzenie lub kwiaty mniszka lekarskiego. Herbatka z mniszka ma wiele dobroczynnych właściwości, m.in. na układ trawienny. W poprzedniej epoce często zalecano również wino produkowane z kwiatów i korzeni mniszka, a obecnie wśród przepisów medycyny naturalnej nadal znajduje się syrop z mniszka, jako środek na trawienie, odtruwający czy pobudzający wytwarzanie żółci przez wątrobę. Syrop znajduje zastosowanie również w infekcjach górnych dróg oddechowych z bólem gardła i kaszlem jako wsparcie terapii.

Ze względu na profil działania mniszka należy zachować ostrożność podczas stosowania u diabetyków, osób leczonych diuretykami i lekami przeciwkrzepliwymi oraz zobojętniającymi sok żołądkowy.

Stosowania mniszka lekarskiego bez konsultacji z lekarzem powinny unikać osoby cierpiące na choroby dróg żółciowych, kamicę dróg żółciowych, wrzody żołądka oraz dwunastnicy, ciężkie choroby nerek i zaburzenia elektrolitowe.

Podczas stosowania wyciągów i preparatów zawierających w swoim składzie mniszek lekarski istnieje prawdopodobieństwo pojawienia się objawów reakcji alergicznej, do których zaliczamy pokrzywkę, wypryski i zaczerwienienie skóry. Podczas długotrwałego stosowania odnotowano również przypadki zaburzeń ze strony układu pokarmowego.

Stosowanie mniszka i jego przetworów jest przeciwwskazane w ciąży i okresie karmienia piersią.