Marzanka wonna — na krążenie i obrzęki

Marzanka wonna (Asperula Odorata), inaczej przytulia wonna lub barwica wonna, to bylina z rodziny marzanowatych (Rubiaceae)​​​​​​. Występuje w Europie aż do Syberii, w Afryce Północnej i w Iranie w lasach liściastych. W Polsce marzankę można spotkać na niżu i w górach. Jest częściowo chroniona.

Marzanka to roślina posiadająca pełzające kłącza, z których wyrastają czterokanciaste łodygi osiągające wysokość do 60 cm. W węzłach mają drobne włoski, a w pozostałych częściach są nagie. Liście są ciemnozielone, cienkie i lancetowate, u szczytu z nasadzonym koniuszkiem zwróconym do góry. Liście u szczytu łodyg tworzą okółki, w dole łodygi zebrane są po 6, a u góry po 8 liści. Kwiaty marzanki są białe, promieniste i zebrane w baldach na szczycie. Owocem jest rozłupka z gęstymi szczecinkami, które łatwo czepiają się ubrań i sierści zwierząt. Roślina po wysuszeniu pachnie kumaryną, zapach ten przypomina woń siana, ma również gorzki smak.

Surowcem jest ziele marzanki (Herba Asperulae​​​​​​ lub Herba Matris silvae). Ulistnione szczyty pędów z kwiatami zbiera się od kwietnia do czerwca i suszy naturalnie w przewiewnym i ciemnym miejscu.

Napary bądź odwary z ziela marzanki są stosowane doustnie na zaburzenia krążenia obwodowego, na żylaki nóg i odbytu, a także w zastojach żylnych. Podawane są również na lekkie stany skurczowe dróg moczowych i jelit, gdy z organizmu jest oddawana mniejsza ilość moczu, przy zatrzymywaniu wody w organizmie, w kamicy nerkowej, a także w nerwicach wegetatywnych i w nadpobudliwości nerwowej. Przetwory z marzanki są także stosowane przy schorzeniach wątroby i działają łagodząco.

Zewnętrznie ziele marzanki jest wykorzystywane do robienia okładów na czyraki i różne stany zapalne skóry, jednak nie stosuje się go samodzielnie, a w połączeniu np. z rumiankiem, nagietkiem bądź arniką.

Marzankę dodaje się też do niektórych piw, żeby poprawić ich aromat, a także do herbat. W przetwórstwie żywności zostało to jednak zabronione i nie aromatyzuje się jedzenia.

Girlandy z marzanki były wieszane w kościołach, a w domach rozrzucano ją na podłodze, układano między prześcieradłami i wypychano nią materace. Marzankę stosowano do produkcji leków, ale również piwa, likierów i wódek. John Gerard – brytyjski zielarz XVII-wieczny – pisał: „Ta śliczna, mała, leśna roślinka, dodana do szklanki wina, uczyni człowieka radosnym”.

Marzanka należy do surowców kumarynowych i irydoidowych. Składnikami czynnymi marzanki są glikozydy irydoidowe (monotropeina, asperulozyd), kwas ruberytrynowy, glikozyd rubiadyno-primwerozydowy (rubiadin-primveroside), galiozyna, kwas kawowy, kwas chlorogenowy, kwas kumarowy, wanilina, kumaryna, laktony, flawonoidy, garbniki, krzemionka. Rubiadyno-primwerozyd jest chemicznie powiązany z lucydyną, wobec której wykazano działanie genotoksyczne (lucidin 3-O-primveroside), dlatego zalecanie tego surowca w fitoterapii może budzić kontrowersje.

Ze względu na zawartość kumaryny (do 0,56%) w zielu roślina poprawia krążenie limfatyczne i korzystnie wpływa na naczynia chłonne. Dzięki flawonoidom zmniejsza napięcie naczyń krwionośnych i poprawia krążenie krwi, ma działanie rozkurczające ściany naczyń krwionośnych, rozkurcza też drogi moczowe i zwiększa ilość wydalanego moczu. Ziele marzanki zawiera także w swoim składzie glikozyd irydoidowy – asperulozyd (ok. 0,05%), który hamuje resorpcję zwrotną w cewkach nerkowych i dzięki temu zwiększa ilość wydalanego moczu. Ze względu na zawartość garbników okłady stosowane zewnętrznie wykazują działanie przeciwzapalne i antybakteryjne. Kąpiele z odwaru ziela marzanki odkażają, poprawiają pigmentację skóry i ukrwienie. Ziele marzanki i jego przetwory wykazują też delikatne działanie uspokajające, dlatego są stosowane przy migrenach, nerwicach i zaburzeniach snu.

Dzienna dawka marzanki nie powinna przekraczać 1 g. Nie jest też wskazane jej długotrwałe stosowanie. Napar z marzanki wonnej nie powinien być stosowany przez kobiety w ciąży i matki karmiące.

Napar z ziela marzanki jako środek przeciwzapalny, moczopędny i uspokajający: pół łyżki ziela zalać szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem przez 15 minut, następnie odstawić na 10 minut, przecedzić i pić 2-3 razy dziennie po 1-2 łyżki rozcieńczone w 1/4 szklanki wody. Taki napar można także stosować w żylakach odbytu i problemach z krążeniem żylnym po wcześniejszym zmieszaniu ziela marzanki z taką samą ilością kwiatów kasztanowca. Napar należy pić przez 3 tygodnie, następnie zrobić przerwę na 2 tygodnie i ponowić kurację.

Zioła moczopędne: zmieszać ze sobą po 20 g ziela marzanki, kwiatów chabru, liści brzozy i korzenia wilżyny. Łyżkę zmieszanych ziół zalać szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem przez 15 minut. Następnie odstawić na 10 minut i przecedzić. Pić 2-4 razy dziennie między posiłkami po 1/4 szklanki.

Zioła na zapalenie dróg moczowych: wymieszać po 20 g ziela marzanki, kwiatów rumianku, kwiatów ślazu dzikiego i ziela pięciornika oraz po 50 g ziela rdestu ptasiego i bluszczyku. Zalać 2 łyżki zmieszanych ziół 1,5 szklanki ciepłej wody i ogrzać do wrzenia, a następnie gotować powoli pod przykryciem przez 2 minuty. Odstawić na 10 minut i odcedzić do termosu. Pić 2-3 razy dziennie pomiędzy posiłkami po pół szklanki.

Ze względu na profil kumarynowy ziela marzanki interakcje z lekami mogą być takie same jak w przypadku syntetycznych pochodnych kumaryny. Główne zagrożenie to nasilenie działania przeciwkrzepliwego.

Interakcje leków przeciwzakrzepowych, zwłaszcza pochodnych kumaryny (warfaryna i dikumarol), z innymi lekami są szczególnie niebezpieczne. Mogą prowadzić do osłabienia działania leku przeciwzakrzepowego i związanego z tym nasilenia objawów zakrzepicy, jak też do nasilenia działania i zwiększonego ryzyka krwawień.

Należy zachować ostrożność u pacjentów stosujących: leki ułatwiające wchłanianie kumaryn z przewodu pokarmowego (wodorotlenek i trójkrzemian magnezu), leki zwiększające stężenie wolnej frakcji leku w organizmie (niesteroidowe leki przeciwzapalne – NLPZ – fenylbutazon, indometacyna, celekoksyb, salicylany), sulfonamidy przeciwcukrzycowe i przeciwbakteryjne, leki potęgujące działanie przeciwzakrzepowe (steroidy anaboliczne, preparaty tarczycy, heparyna, glukagon, niektóre cefalosporyny i tetracykliny), leki hamujące metabolizm kumaryn (cymetydyna, amiodaron, chloramfenikol, flukonazol, itrakonazol, ketokonazol, metronidazol, erytromycyna, klarytromycyna).

Dziennie nie można przekraczać dawki 1 g ziela marzanki. Jednorazowo nie można też stosować go dłużej niż 3 tygodnie ze względu na dużą zawartość kumaryny. Długie, przewlekłe stosowanie powoduje zmniejszenie krzepliwości krwi, nudności, wymioty, zawroty i ból głowy oraz uszkodzenie wątroby.

Ze względu na dużą zawartość kumaryny nie można stosować marzanki przy wrzodach żołądka i jelit, gdyż dochodzi do rozszerzenia naczyń i możliwości krwawień.