Macierzanka piaskowa — na gardło i kaszel

Macierzanka piaskowa (łac. Thymus serpyllum L.) należy do rodziny jasnotowatych (wargowych), czyli Lamiaceae (Labiatae). Występuje w Azji, Ameryce Północnej, Afryce oraz Europie. W Polsce rośnie przede wszystkim na terenach niżowych, w lasach sosnowych i brzozowych, ale także – jak jej nazwa wskazuje – na stanowiskach piaszczystych i nieużytkach. Można ją również spotkać na suchych polanach i skarpach.

Macierzanka piaskowa jest wieloletnią krzewinką, która tworzy gęste darniowate skupiska. Jej łodygi są pełzające, kanciaste lub okrągłe. Mają długość do 50 centymetrów i wyrastają z nich pędy kwiatowe o długości około 10 centymetrów. Drobne kwiaty − tworzące główkowate kwiatostany − mają kolor różowofioletowy. Roślina kwitnie od maja do września. Liście są równowąskie, jajowate, owłosione i ułożone naprzeciwlegle. Zapach macierzanki po roztarciu jej liści jest bardzo przyjemny i silny. Można go scharakteryzować od lekko cytrynowego do ziołowego. Owoc macierzanki to drobne orzeszki. Surowiec stanowią nadziemne pędy rośliny zbierane z naturalnych stanowisk.

Ziele macierzanki stosowane jest w nieżytach górnych dróg oddechowych oraz w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Wskazane jest także w zaburzeniach funkcji przewodu pokarmowego, wzdęciach i braku łaknienia. Napary z ziela macierzanki można również stosować zewnętrznie na skórę, gdyż działają przeciwzapalnie i bakteriobójczo, oraz w celu płukania jamy ustnej i gardła na przykład przy paradontozie.

Ekstrakty z rośliny znalazły również zastosowanie w kosmetologii. Używane są do przygotowania kosmetyków do cery tłustej i trądzikowej. Dzięki działaniu antyseptycznemu redukują liczbę wyprysków skórnych. Toniki z dodatkiem wyciągów z macierzanki działają kojąco i tonizująco na podrażnioną skórę oraz zmniejszają rozszerzone pory. Minimalizują także widoczność ran i blizn. Ziele macierzanki używane jest także w przemyśle perfumeryjnym. Macierzanka piaskowa to też roślina ozdobna często sadzona w przydomowych ogródkach.

W medycynie ludowej ziele macierzanki było wykorzystywane jako środek przeciwzapalny, rozkurczowy i moczopędny. Znano też jego właściwości wykrztuśne i podawano, tak jak dzisiaj, w zaburzeniach funkcji żołądka i jelit ze względu na działanie przeciwskurczowe i pobudzające wydzielanie soków żołądkowych. Macierzanka piaskowa była również używana do przygotowania kąpieli dla niemowląt. Kremów z macierzanki używano w celu leczenia ran, wrzodów, wysypek oraz przy gośćcu.

Macierzanka piaskowa była stosowana już w czasach starożytnych. W Egipcie używano jej jako składnik substancji do balsamowania zwłok. Roślinę stosowano również, podobnie jak tymianek, jako przyprawę. Do dzisiaj używa się jej dla poprawy smaku farszów, sosów, mięs czy rosołów. W średniowieczu z kolei ziele macierzanki wskazane było w leczeniu bólu głowy, kataru oraz przeciw stłuczeniom. Używano go także na choroby kobiece i problemy z żołądkiem.

Macierzanka piaskowa była również symbolem waleczności. Wręczano ją rycerzom, którzy zwyciężyli na polu walki. Karol I Wielki był natomiast pierwszą osobą, która powszechnie zastosowała ziele macierzanki także do dezynfekcji rąk żołnierzy. Dawni chrześcijanie macierzankę piaskową nazywali zielem Madonny. Była także poświęcona germańskiej bogini Frei. W Polsce nazwa rośliny kojarzy się ze słowem matka. Najprawdopodobniej związane jest to z legendą, która głosiła, że pewna matka została zamieniona w tę roślinę po śmierci swojego dziecka. Wyjaśnia to, dlaczego dawniej na grobach dzieci sadzono macierzanki piaskowe.

Macierzanka piaskowa w swym składzie zawiera między innymi olejki eteryczne, takie jak: karwakrol, tymol, linalol, p-cymol, cyneol, alfa-pinen. Ponadto chemizm rośliny obejmuje flawonoidy z grupy flawonów: glikozydy apigeniny, diosmetyny, luteoliny, skutelareiny oraz związki mineralne. W zielu odnajdziemy również triterpeny, takie jak kwas ursolowy, oleanolowy, oraz kwasy fenolowe, na przykład kwas rozmarynowy. Składniki czynne zawarte w surowcu wzmagają czynność wydzielniczą błon śluzowych gardła i oskrzeli. Mechanizm działania polega na upłynnieniu zalegającej wydzieliny i ułatwieniu ruchu nabłonka rzęskowego, co wspomaga odkrztuszanie. Dodatkowo surowiec działa przeciwzapalnie i antyseptycznie. Ziele macierzanki zwiększa również wydzielanie soku żołądkowego, zmniejsza napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego i działa wiatropędnie. Wyciągi z ziela macierzanki mają także właściwości moczopędne i odkażające.

Napar z ziela macierzanki stosowany jest doustnie. Sporządza się go z około 1,5-2 g surowca zalanego 200 ml wrzącej wody. Napar należy pozostawić 20 minut pod przykryciem, a następnie przecedzić. Świeży i ciepły napar zaleca się wypijać od 3 do 4 razy dziennie. Według Komisji E nie należy przekraczać ilości od 4 g do 6 g surowca dobowo. Nie zaleca się podawania naparu dzieciom poniżej 12 roku życia, ponieważ nie przeprowadzono badań klinicznych w tej grupie wiekowej.

Brak danych klinicznych dotyczących interakcji pomiędzy macierzanką pospolitą a innymi ziołami lub lekami.

Przeciwwskazaniem do stosowania ziela macierzanki jest uczulenie na tymol lub rośliny należące do rodziny jasnotowatych. Jeśli ziele macierzanki jest nieskuteczne po tygodniu stosowania lub u pacjenta w czasie jego stosowania pojawia się gorączka, duszność czy ropna wydzielina, należy skonsultować się z lekarzem prowadzącym. Dotychczas nie zgłaszano działań niepożądanych i objawów wynikających z przedawkowania spożycia macierzanki piaskowej.