Konwalia majowa — lekarstwo czy trucizna?

Dostępność nowszych i bezpieczniejszych grup leków znacznie ograniczyła stosowanie surowca w lecznictwie. Obecnie jest wykorzystywany w połączeniu z innymi lekami na późniejszych etapach niewydolności serca. Wśród zastosowań wyróżnia się łagodne zaburzenia rytmu serca, wady serca (zwłaszcza zwężenie zastawki dwudzielnej), początkowe stadia prawokomorowej niewydolności krążenia, obrzęki wywołane zaburzeniami krążenia, zaburzenia oddychania wynikające z niewydolności serca. Surowiec poprawia ukrwienie organizmu, dlatego stosowany jest w zaburzeniach pracy serca na tle nerwowym, w schorzeniach reumatycznych oraz u osób, u których występują problemy z pamięcią, koncentracją, zawroty głowy i skłonność do omdleń. Pozyskiwany z kwiatów olejek eteryczny (farnezol) znajduje zastosowanie w przemyśle perfumeryjnym. Konwalie symbolizują skromność, szczęście i niewinność. Często były dodawane do bukietów panien młodych. W starożytnych Chinach wykorzystywano korzeń i ziele konwalii do leczenia schorzeń sercowo-naczyniowych. W średniowiecznej Europie konwalia była środkiem stosowanym w leczeniu chorób serca, epilepsji i dolegliwości bólowych. We Francji 1 maja obchodzone jest święto konwalii. Tego dnia Francuzi obdarowują się konwaliami, wierząc, że przyniesie im to szczęście na najbliższy rok.

Konwalia majowa (Convallaria majalis) to roślina z rodziny liliowatych (Liliaceae), występująca na terenach Europy, Azji i Ameryki Północnej. W Polsce jest spotykana najczęściej w lasach liściastych i mieszanych, z wyjątkiem wyższych partii gór. Nazwa gatunkowa nawiązuje do miesiąca, w którym konwalia kwitnie. Inne nazwy rośliny to konwalia leśna, lanuszka, majówka i kokoryczka. Kłącze konwalii rośnie poziomo pod ziemią do głębokości 5-8 cm. Wzdłuż niego tworzą się duże podziemne pąki z korzeniami. Cienkie korzenie o barwie szarej rosną do głębokości 25 cm. Na końcu kłącza pojawiają się pędy z długimi, eliptycznymi lub lancetowatymi, całobrzegimi liśćmi. Liście o barwie zielonej są zaostrzone na wierzchołku. Zwykle liście wyrastają z kłącza parami, są nieco dłuższe od łodygi i otulone u podstawy pochwiastymi listkami. Roślina może osiągnąć do 30 cm wysokości. Posiada charakterystyczne białe, dzwonkowate, terminalne kwiaty zebrane w jednostronne grono. Kwiaty wydzielają nektar o przyjemnych zapachu, który wabi owady. Owoce konwalii stanowią czerwone jagody o średnicy około 1,5 cm, które wypełnione są nasionami o barwie niebieskawo-białej lub żółtawej, błyszczącej.

Najważniejszymi składnikami aktywnymi konwalii majowej są glikozydy kardenolidowe, głównie konwalatoksyna (do 40%) i konwalatoksol. Ogólna zawartość glikozydów w konwalii waha się od 0,1 do 0,5%. Substancje aktywne hamują pompę sodowo-potasową i zwiększają napływ jonów wapnia do wnętrza komórki. Konwalia majowa posiada właściwości chronotropowe ujemne (wydłuża odstęp czasowy pomiędzy kolejnymi skurczami serca) i inotropowe dodatnie (poprawia siłę skurczu mięśnia sercowego). W efekcie dochodzi do zwiększenia siły i wydolności pracy serca. Konwalia zwiększa wydzielanie soli sodowych i potasowych z moczem. Roślina zawiera także saponiny (konwalaryna, konwalamaryna) o miejscowym działaniu drażniącym. Flawonoidy (pochodne izoramnetyny i kwarcetyny) ułatwiają przesączanie kłębuszkowe (działanie diuretyczne i przeciwobrzękowe). Innymi składnikami aktywnymi są: kwas chelidonowy, olejki eteryczne i sole mineralne. Konwalia majowa zapewnia prawidłowe ukrwienie i dotlenienie mózgu, łagodzi objawy menopauzy (rozdrażnienie, kołatanie serca) oraz działa lekko uspokajająco. Obecność konwalatoksyny wywiera działanie cytotoksyczne na komórki śródbłonka. Substancja ta indukuje ekspresję czynnika tkankowego (TF), który zapoczątkowuje kaskadę krzepnięcia i prowadzi do stanu nadkrzepliwości. Konwalia majowa jako składnik kosmetyków łagodzi podrażnienia skóry, wzmacnia cebulki włosów oraz pomaga zwalczyć trądzik i łupież.

Przeciwwskazaniem do doustnego stosowania konwalii majowej jest hipokaliemia (niedobór potasu), hiperkalcemia (nadmiar wapnia), miażdżyca, zaburzenia przewodnictwa serca (częstoskurcz komorowy, blok przedsionkowo-komorowy, migotanie komór serca itp.). Nie należy stosować przetworów z konwalii przygotowanych w warunkach domowych. Wskazane jest przyjmowanie jedynie gotowych leków z apteki zgodnie z zaleceniem producenta. Gotowe nalewki z konwalii można zastosować zewnętrznie w przypadku łuszczycy, podrażnień i wysypki. Ważne, aby nalewka nie pozostawała zbyt długo na skórze.

Konwalia majowa wykazuje interakcje z innymi glikozydami nasercowymi, beta-blokerami, blokerami kanału wapniowego. Nasilenie działania konwalii obserwuje się przy jednoczesnym stosowaniu chinidyny, soli wapnia, środków przeczyszczających, leków powodujących usuwanie przez nerki jonów sodu i potasu (saluretyki) oraz przy długotrwałej terapii glikokortykosteroidami.

Ze względu na wąski indeks terapeutyczny kardenolidów istnieje wysokie ryzyko przedawkowania. Objawami zatrucia są nudności, wymioty, biegunka, zaburzenia rytmu serca, zawroty głowy, halucynacje, ślinotok i rozszerzenie źrenic. Charakterystycznym objawem jest również zaburzenie widzenia w postaci widzenia „na żółto”. W ciężkich sytuacjach dochodzi do spadku ciśnienia tętniczego. Saponiny mogą powodować zaburzenia trawienia. Roślina jest często uprawiana w ogrodzie, dlatego odnotowano zatrucia dzieci po zjedzeniu owoców konwalii lub poprzez ssanie części rośliny. Do śmierci może doprowadzić nawet wypicie wody, w której zanurzone były ścięte kwiaty konwalii. Bezpośredni kontakt rośliny ze skórą może wywołać miejscowe podrażnienie, co wykorzystywano w średniowieczu, aby nadać policzkom rumieńców.