Przestęp biały — homeopatyczna Bryonia

Przestęp biały (łac. Bryonia alba, ang. Bryony), w przeszłości znany jako Vitis alba, przestęp pospolity lub biała macica, to bylina o charakterystycznym wyglądzie, której pędy mogą osiągać długość do 4 metrów. Roślina pochodzi z rodziny dyniowatych – Cucurbitaceae. Przestęp występuje głównie w regionach o umiarkowanym i ciepłym klimacie, szczególnie w rejonach śródziemnomorskich. Jest szeroko rozpowszechniony w Europie, zwłaszcza w południowej i środkowej części kontynentu. Można go również spotkać w Azji Zachodniej i Środkowej. W naturalnym środowisku przestęp preferuje tereny suche, nasłonecznione i piaszczyste, takie jak zbocza, skarpy, rowy, miedze, zarośla oraz nieużytki. Często można go spotkać przy brzegach lasów, na obrzeżach łąk, na skarpach przydrożnych oraz wzdłuż zarośli i krzewów.

Roślina ta wykształca pnącze, dzięki któremu potrafi wspinać się na drzewa i inne rośliny, wykorzystując wąsy korzeniowe do przyczepiania się. Liście przestępu są duże, trójklapowe i umieszczone na długich ogonkach. Są zielone i mają zwykle długość od 5 do 10 centymetrów. Białe i żółte kwiaty zebrane w baldachogrona pojawiają się od lipca do sierpnia. Przestęp wytwarza kuliste lub owalne czarne jagody.

Surowcem zielarskim jest korzeń przestępu – Bryoniae radix – który powinien być odpowiednio wysuszony przed stosowaniem.

Informacja o leczniczym zastosowaniu korzenia przestępu pochodzi już z 1643 roku z Farmakopei Bordeaux, a w 1817 roku korzeń przestępu białego znalazł się w Farmakopei Królestwa Polskiego. Stosowano go jako środek przeczyszczający i miejscowo rozgrzewający – w manii, chorobach reumatycznych, guzach stawowych i puchlinie wodnej.

W przeszłości, według przekazów medycyny ludowej, zielarze wykorzystywali bardzo niewielkie ilości korzenia przestępu, który był ostrożnie przygotowywany, by minimalizować ryzyko toksyczności. Tak przygotowane formy były rozcieńczane i stosowane tylko przez wykwalifikowanych znachorów lub lekarzy w leczeniu zaparć, dny moczanowej oraz zaburzeń miesiączkowania. Według zielarzy przestęp przyspieszał zrastanie kości, leczył raka i wrzody. Medycy średniowiecza i renesansu zalecali przestęp na wzdęcia, padaczkę, duszności i paraliż.

Przestęp biały, dobrze znany w folklorze, był związany z negatywnymi właściwościami, zwłaszcza w kontekście czarnej magii i szkodzenia ludziom oraz zwierzętom hodowlanym. W niektórych regionach Polski nazwa rośliny wywodziła się od „przestąpienia bożego przykazania”, co miało związek z grzechem i uznaniem przestępu za roślinę o negatywnym wpływie. W przeszłości przestęp biały był również kojarzony z diabłem lub innymi mocami nieczystymi. Przyczyniło się to do przekonania, że był hodowany głównie przez czarownice. Wierzono, że podlewanie rośliny krowim mlekiem podnosiło jej magiczną moc. Jednocześnie w folklorze przestęp biały miał przypisywane także pozytywne właściwości. Twierdzono, że jeśli znalazł się w rękach porządnego człowieka, mógł chronić przed czarami, zapobiegać uderzeniu pioruna, a nawet wspomagać gojenie ran, łagodzić ból głowy i zębów.

Współcześnie Bryonia alba jest wykorzystywana w lekach homeopatycznych. Ma zastosowanie w bardzo wielu dolegliwościach związanych z błonami śluzowymi górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, bólami stawów, w gorączce i stanach zapalnych piersi np. podczas laktacji.

Do głównych związków chemicznych odpowiedzialnych za działanie farmakologiczne wyciągów z przestępu należą kukurbitacyny takie jak brionina oraz alkaloid – brionidyna. Ponadto korzeń przestępu jest również źródłem fitosteroli oraz kwasów tłuszczowych, głównie kwasu palmitynowego, linolowego i oleinowego. Roślina wytwarza także olejek eteryczny, który wpływa na jej smak oraz zapach.

Substancje czynne, takie jak kukurbitacyny oraz alkaloidy, pobudzają perystaltykę jelit i zwiększają wydzielanie soków trawiennych. Dzięki temu przyspieszają proces trawienia i wywołują przeczyszczenie, co może być pomocne w przypadku zaparć. Oba związki mogą również wywoływać wymioty, co mogło mieć znaczenie w leczeniu zatruć.

Warto wspomnieć, że kukurbitacyny występujące w przestępie wykazują właściwości cytotoksyczne, czyli hamują wzrost komórek nowotworowych. Ta właściwość przyciągnęła uwagę naukowców – substancje te mogą być potencjalnym środkiem przeciwnowotworowym. Terapie oparte na kukurbitacynach znajdują się obecnie na etapie badań i nie są stosowane w leczeniu nowotworów.

W niektórych źródłach, dotyczących śródziemnomorskiej medycyny ludowej, można spotkać się z informacją o wykorzystaniu korzenia przestępu do produkcji nalewek oraz tzw. wody przestępowej.

Tradycyjnie nalewkę z przestępu przygotowuje się poprzez macerację świeżego korzenia przestępu w alkoholu, co pozwala na wydobycie aktywnych składników rośliny. 

W Polsce można spotkać wiele preparatów homeopatycznych, które zawierają wyciągi z przestępu. Dawkowanie tego rodzaju preparatów powinno być zgodne z zaleceniami lekarza homeopaty lub informacjami zawartymi w ulotce leku.

Stosowanie zbyt wysokich dawek korzenia przestępu może spowodować występowanie biegunek lub wymiotów prowadzących do odwodnienia. Ponadto mogą występować także alergie i podrażnienia skóry. Działanie przestępu nie jest również obojętne dla funkcjonowania nerek i wątroby – w przypadku zatrucia może dojść do uszkodzenia tych organów.