Szczaw zwyczajny — źródło żelaza i witaminy C

Szczaw zwyczajny (łac. Rumex acetosa, ang. Common sorrel) jest byliną pochodzącą z rodziny rdestowatych – Polygonaceae. Roślina występuje niemal na każdym kontynencie, z wyjątkiem Antarktydy. W Polsce jest pospolitym chwastem, który tworzy zwarte skupiska na łąkach, przydrożach, na terenach podmokłych i innych wilgotnych miejscach. Może rozprzestrzeniać się zarówno przez nasiona, jak i za pomocą rozłogów, tworząc obszerne, rozrośnięte populacje. Do Afryki oraz Ameryki Północnej trafił wraz z pierwszymi osadnikami z Europy.

Łodyga szczawiu polnego jest prostokątna i smukła, osiąga wysokość zazwyczaj od 30 do 100 cm. Charakterystyczną cechą rośliny są jej liście. Są duże, lancetowate, o długości około 5-15 cm. Kształt liści może być nieco wąski, ale zaostrzony na końcach. Liście mają wyraźne nerwy, które nadają im rozpoznawalną strukturę. Bylina wytwarza kwiaty zebrane w luźne grona na długich szypułkach. Kwiaty mają zielonkawo-czerwoną barwę i są dość drobne. Owoce szczawiu są niewielkie, mają zwykle długość około 2-3 mm, są brązowe i zawierają pojedyncze nasiona.

Surowcem zielarskim pochodzącym ze szczawiu jest przede wszystkim liść szczawiu (Rumicis folium) lub ziele szczawiu (Rumicis herba). W starszych źródłach można spotkać się ze wzmiankami o wykorzystaniu korzeni lub owoców szczawiu.

Znaczenie lecznicze szczawiu zwyczajnego zostało współcześnie bardzo zmarginalizowane. Liście szczawiu są chętnie wykorzystywane w sztuce kulinarnej jako dodatek do sałatek oraz potraw mięsnych. Ziele szczawiu jest również zalecane jako środek dietetyczny, głównie ze względu na wysoką zawartość żelaza oraz witaminy C.

W homeopatii szczaw jest stosowany w leczeniu grypy, astmy, chronicznego nieżytu nosa, zapalenia gardła, gruźlicy, zapalenia krtani oraz oskrzeli.

W ziołolecznictwie ludowym szczaw był wykorzystywany jako remedium na szkorbut, biegunkę, zastoje żółciowe, anemię oraz niedokrwistość u kobiet. Wykorzystywano go także w terapii schorzeń reumatycznych, chorób pasożytniczych, przewlekłych wyprysków, żółtaczki, astmy oraz zatwardzeń.

Szczaw był uprawiany przez starożytnych Egipcjan, Rzymian i Greków. W starożytnym Rzymie szczaw uważany był za cenny składnik diety oraz lek wykorzystywany w medycynie. Rzymianie stosowali go jako środek na niestrawność i schorzenia żołądkowo-jelitowe. W średniowieczu szczaw cieszył się dużą popularnością jako roślina jadalna – szczególnie w Europie. Uprawiano go głównie w ogródkach przy klasztorach, w ogrodach miejskich i na łąkach, ponieważ był cennym źródłem witamin i minerałów w diecie ludności. Obecnie szczaw jest często uznawany za roślinę o wartości odżywczej. Współcześnie roślina znajduje się również w składzie niektórych suplementów diety oraz produktów medycyny naturalnej.

Liście i korzeń szczawiu zwyczajnego zawierają różnorodne składniki chemiczne, które nadają roślinie jej właściwości zdrowotne i charakterystyczny smak. Do substancji czynnych odpowiedzialnych za działanie farmakologiczne surowca zaliczamy związki antrachinonowe, do których należy kwas chryzofanowy, chryzarobina, reina, emodyna. Surowiec jest również źródłem garbników oraz kwasu askorbinowego i żelaza. Poza kwasem askorbinowym szczaw jest bogaty w inne kwasy organiczne, takie jak kwas szczawiowy (szczawian), kwas cytrynowy, kwas jabłkowy, kwas winowy. Do substancji czynnych występujących w liściach szczawiu zaliczamy także flawonoidy, takie jak kemferol, kwercetyna, rutyna, hiperozyd oraz witeksyna. Ponadto szczaw zwyczajny jest źródłem błonnika oraz minerałów, takich jak potas, wapń, magnez, żelazo i fosfor.

Profil działania wyciągów ze szczawiu jest zależny od stosunku antrazwiązków i garbników występujących w surowcu. W większości przypadków surowiec będzie działał przeciwbiegunkowo ze względu na znaczną zawartość garbników. Działanie przeczyszczające jest związane z obecnością antrachinonów i występuje częściej podczas stosowania korzenia szczawiu, który zawiera więcej tych związków. Substancje czynne zawarte w liściach mogą również hamować rozwój patogenów w obrębie jelita oraz ograniczać rozwój stanu zapalnego. Ponadto wyciągi z tego surowca działają uszczelniająco na naczynia krwionośne i hamują drobne krwawienia błony śluzowej jelit. Z kolei dzięki zawartości flawonoidów surowiec może wykazywać słabe działanie moczopędne.

Właściwości lecznicze ziela szczawiu (Rumicis herba) wynikają z działania antrachinonów, garbników i pozostałych polifenoli. Hamują one rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych (w tym również tych antybiotykoopornych), zmniejszają stan zapalny i unieczynniają toksyny bakteryjne. Jest to wykorzystywane w preparatach na zatoki, które są rekomendowane w leczeniu objawowym ostrego zapalenia zatok przynosowych (OZZP).

Niektóre gatunki szczawiu, w tym szczaw zwyczajny, wchodzą w skład leków roślinnych i preparatów homeopatycznych dostępnych na polskim rynku. Dawkowanie tego rodzaju preparatów jest różne – zależy od jakości ekstraktu, który wykorzystano do otrzymania ostatecznej postaci leku. Podczas stosowania produktów, które zawierają wyciągi ze szczawiu, należy przestrzegać zaleceń producenta.

Przeglądając starsze źródła dotyczące medycyny ludowej, można natknąć się na wzmianki o mniej znanych postaciach leku przygotowywanych z ziela szczawiu, takich jak odwary, napary i intrakty. Współcześnie częściej można spotkać się z wykorzystaniem liści szczawiu jako składnika niektórych potraw.

Preparaty zawierające wyciągi ze szczawiu zwyczajnego są stosunkowo bezpiecznymi środkami, jednak znacznie nadużywane mogą prowadzić do wystąpienia działań niepożądanych. Do poważniejszych skutków ubocznych związanych ze stosowaniem szczawiu zwyczajnego zaliczyć można zwiększone ryzyko wystąpienia kamicy moczowej oraz ostre biegunki, które mogą spowodować odwodnienie organizmu.