Pieprz syczuański — na podrażniona skórę i ukąszenia

Pieprz syczuański jest przyprawą, którą wytwarza się z co najmniej czterech gatunków rośliny zwanej żółtodrzewem, należącej do rodziny rutowatych Rutaceae (Zanthoxylum bungeanum, Zanthoxylum schinifolium, Zanthoxylum armatum, Zanthoxylum piperitum). W Chinach pieprz syczuański określany jest nazwą Huajiao. W Polsce funkcjonują nazwy pieprz chiński oraz pieprz z Syczuanu (Syczuan - prowincja Chin). 

Rodzaj Zanthoxylum obejmuje dwupienne krzewy i drzewa, które występowały pierwotnie na terenie Azji Południowej i Azji Południowo-Wschodniej. Obecnie można je spotkać również w Ameryce, Afryce i Oceanii. Żółtodrzew rośnie w klimacie umiarkowanie ciepłym, tropikalnym i subtropikalnym, na wysokościach od 1300 do 2500 metrów n.p.m. Liście krzewów i drzew rodzaju Zanthoxylum to najczęściej liście pierzaste lub o budowie trójlistkowej, ułożone naprzemiennie wzdłuż pędów. Charakteryzują się silnym, cytrusowym aromatem. Na powierzchni blaszki liściowej są widoczne gruczoły magazynujące olejki eteryczne. Młode pędy pokrywają kolce, natomiast na pniach i większych gałęziach drzew lokalizują się ostro zakończone korkowate gałki, charakterystyczne dla rodzaju Zanthoxylum. Kwiaty rodzaju Zanthoxylum tworzą kwiatostany w formie wiechy. Owoce to kuliste i pękające jagody, uwalniające czarnoniebieskawe nasiona o błyszczącej powierzchni. 

Pieprz syczuański to nic innego, jak zmielone łupiny jagód różnych gatunków Zanthoxylum. Spożywanie pieprzu syczuańskiego wiąże się z odczuciami mrowienia i drętwienia w jamie ustnej. Wyraźnie wyczuwalna jest gorycz oraz cierpkość przyprawy. Owoce, podobnie jak pozostałe części roślin rodzaju Zanthoxylum charakteryzują się cytrusowym aromatem. Na terenie Chin pieprz syczuański produkuje się z gatunków Zanthoxylum bungeanum oraz Zanthoxylum armatum. Z kolei w Indonezji wykorzystuje się Zanthoxylum acanthopodium. Na obszarze Japonii i Korei do wytwarzania przyprawy posługuje się owocami gatunku Zanthoxylum piperitum. 

Nazwa rodzajowa Zanthoxylum wywodzi się od greckich słów: żółty xanthos i drewno xylon.

Owoce, liście, korzenie oraz kora z drzew rodzaju Zanthoxylum były wykorzystywane na terenie Chin, Japonii i Korei już 2000 lat temu. W medycynie chińskiej pieprz syczuański jest stosowany jako środek przeciwbólowy, łagodzący zarówno ból ostry, jak i dolegliwości o charakterze przewlekłym. Drzewo Zanthoxylum bungeanum jest nie tylko źródłem owoców do produkcji przyprawy - pieprzu syczuańskiego, ale służy również jako środek przeciwzapalny i przeciwbólowy m.in. w chorobach układu kostno- stawowego. Z powodzeniem żuje się korę oraz owoce Zanthoxylum do znieczulenia wnętrza jamy ustnej np. w razie bólu gardła i niwelowania dokuczliwego bólu zęba (angielska nazwa rośliny to toothache tree). Korzeń Zanthoxylum bugeanum spożywa się na surowo, bądź po uprzednim ugotowaniu w wodzie, aby zapobiec objawom zatrucia alkoholowego. Wierzy się, że żywica zawarta w korzeniach działa pobudzająco i tonizująco na organizm. Surowcami z drzew Zanthoxylum ogranicza się przykre dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takie jak ból brzucha, biegunka, nudności i wymioty. Działają przeciwskurczowo i pomagają w razie wystąpienia wzdęć, kolek i wiatrów. Ułatwiają trawienie po spożyciu ciężkich posiłków i zwiększają apetyt. Mają właściwości regenerujące wątrobę i chroniące drogi żółciowe przed odkładaniem kamieni żółciowych. W tradycyjnym ziołolecznictwie Azji, Afryki i Ameryki rośliny rodzaju Zanthoxylum są traktowane jako środki przeciwpasożytnicze i przeciwbakteryjne. Gatunki Fagara (inne określenie Zanthoxylum) wykorzystuje się w terapii malarii, gruźlicy, trypanosomatozy i anemii sierpowatej. W Japonii preparaty ziołowe na bazie surowców Zanthoxylum służą jako środki przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne. Używa się ich w chorobach układu oddechowego, moczowo - płciowego oraz w infekcjach skóry. Pieprz syczuański działa przeciwgorączkowo poprzez właściwości napotne. Jest surowcem stymulującym przepływ krwi przez macicę.

Obecnie w aptekach można znaleźć kosmetyki i wyroby medyczne bazujące na ekstraktach z drzew i krzewów rodzaju Zanthoxylum.  Dodaje się je do kremów i plastrów niwelujących swędzenie oraz podrażnienie po ukąszeniach owadów np. komarów. Ekstrakt z owoców Zanthoxylum bugeanum w szamponach i wcierkach do skóry głowy działa przeciwświądowo na podrażniony skalp. Na rynku kosmetycznym znajdziemy również pianki do golenia i dezodoranty wzbogacone w łagodzący wyciąg z owoców pieprzu syczuańskiego. 

Do celów kulinarnych najczęściej wykorzystuje się suszone owoce drzewa Zanthoxylum (pieprz syczuański), z których usuwa się twarde i niesmaczne nasiona. Czasami do aromatyzowania potraw są używane świeże liście i owoce. 

Za charakterystyczny cytrusowo- drzewny zapach pieprzu syczuańskiego odpowiada ponad 200 substancji lotnych m.in. 1,8-cineol, 1-terpineol, α-humulen, α-pinen, borneol, citronellol, geraniol, ocymen, linalol i limonen. Związki nielotne obecne w rodzaju Zanthoxylum to m.in. polifenole oraz alkiloamidy. Charakterystyczną grupą substancji alkiloamidowych obecnych w roślinach rodzaju Zanthoxylum są sanshoole. Zawarty w pieprzu syczuańskim związek o nazwie hydroksy-α-sanshool (w skrócie HAS) jest odpowiedzialny za występujące uczucie drętwienia i mrowienia w jamie ustnej. Do tej pory w pieprzu syczuańskim zidentyfikowano m.in. α-sanshool, β-sanshool, γ-sanshool, δ-sanshool, hydroksy-β-sanshool, bungeanool oraz izobungeanool. Wśród polifenoli pieprzu syczuańskiego należy wymienić flawonoidy, lignany oraz ich glikozydy (izowiteksyna, witeksyna, hiperozyd, izokwercytryna, rutyna, fenikulina, trifolina, kwercytryna, astragalina, afzelina). Lignany odnalezione w roślinach rodzaju Zanthoxylum to sezamina, asarynina oraz kwas chinowy.

Pieprz syczuański posiada działanie antybakteryjne, co potwierdzono w wielu badaniach. W jednym z doświadczeń analizowano skład i aktywność przeciwdrobnoustrojową olejku eterycznego  z owoców Zanthoxylum bungeanum. Głównymi związkami wyizolowanymi z olejku były: limonen (29,36%), linalol (17,02%), β-pinen (14,31%) i octan linalilu (13,84%). Olejek działał silnie antybakteryjnie wobec wszystkich badanych szczepów tj. Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Bacillus cereus, Bacillus laterosporus laubach i Escherichia coli. Wartości MIC (minimalne stężenie hamujące) oraz MBC (minimalne stężenie bakteriobójcze) wyniosły odpowiednio MIC: 1,25-5,0 i MBC: 2,5-20 mg/ml.

Pieprz syczuański Zanthoxylum bugeanum oraz wyizolowane z rośliny frakcje sanshoamidu hamowały tworzenie szkodliwych amin heterocyklicznych (HA)- imidazopirydyny, imidazochinoksaliny i β-karboliny w grillowanych pasztetach wołowych. W doświadczeniu wykazano, że wszystkie wskaźniki hamowania HA przekroczyły 70% przy stężeniach ekstraktu pieprzu i sanshoamidu wynoszących odpowiednio 1,0% i 0,010%. Stwarza to możliwość wykorzystania roślin rodzaju Zanthoxylum w hamowaniu powstawania amin heterocyklicznych o działaniu rakotwórczym podczas termicznego przygotowywania żywności bogatej w białko.

Metanolowe ekstrakty z liści czterech gatunków roślin rodzaju Zanthoxylum (Z. piperitum, Z. schinifolium, Z. planispinum, Z. coreanum) były testowane pod kątem ich aktywności przeciwwirusowej przeciwko pikornawirusom (HRV2, HRV3, coxsackie A16, coxsackie B3, coxsackie B4 i EV71). Najszersze spektrum aktywności przeciwwirusowej wykazały ekstrakty z liści Zanthoxylum piperitum z wartościami IC50 (50% stężenie hamujące) mieszczącymi się w przedziale 4,48- 93,58 μg/ml. 

Kwas chlorogenowy, hiperozyd i kwercytryna zawarte w ekstrakcie z liści Zanthoxylum bugeanum to główne składniki odpowiedzialne za efekt przeciwutleniający surowca. Przeprowadzono badania wpływu ekstraktu z liści rośliny na procesy peroksydacji lipidowej podczas przetwarzania solonych ryb.  Zarówno ekstrakt Z. bugeanum, jak i wyizolowane z niego polifenole wykazywały wysoką całkowitą pojemność przeciwutleniającą oraz aktywność wychwytywania wolnych rodników w teście DPPH. Solone ryby z dodatkiem pieprzu syczuańskiego posiadały wyższą aktywność endogennych enzymów antyoksydacyjnych tj. dysmutazy ponadtlenkowej, katalazy i peroksydazy glutationowej. Dodatkowo wykazano dla nich niższą wartość liczby ponadtlenkowej PV w porównaniu do grupy kontrolnej. W przyszłości stwarza to możliwość wykorzystania rośliny w ochronie przed stresem oksydacyjnym w przetwarzanych produktach mięsnych.

Połączenie olejku eterycznego Zanthoxylum schinifolium oraz werapamilu wykazało synergistyczny efekt przeciwbólowy w doświadczeniach in vivo na zwierzętach. Zbadano, że głównymi składnikami lotnego olejku eterycznego Z. schinifolium były linalol, limonen oraz sabinen. Wysoka (80 mg·kg-1) oraz średnia (40 mg·kg-1) dawka olejku eterycznego, a także połączenie olejku z werapamilem wykazało wyraźny efekt przeciwbólowy w trakcie doświadczeń na myszach. Niska dawka EOZ (20 mg·kg-1) nie miała działania przeciwbólowego, ale w połączeniu z werapamilem wykazała znaczną antynocycepcję.

Dawkowanie pieprzu syczuańskiego nie zostało ustalone na podstawie wiarygodnych badań. Zwykle stosowane dzienne dawki w suplementach diety mieszczą się w zakresie  500 mg - 2 g dziennie. 

Ze sproszkowanej kory drzew Zanthoxylum można sporządzać odwary, które nadają się do użytku wewnętrznego lub  zewnętrznego (w postaci okładów na podrażnioną skórę, skaleczenia, ukąszenia owadów).

• odwar: 1- 2 łyżeczki posiekanej kory zalać szklanką (240 ml) wody; doprowadzić do wrzenia i gotować przez czas 5- 10 minut;

Zarejestrowane działania niepożądane po spożyciu dużych ilości pieprzu syczuańskiego to nudności, wymioty, zawroty głowy, drganie kończyn, trudności w oddychaniu i śpiączka.