Wetiweria pachnąca — na blizny, rozstępy i zmarszczki

Wetiweria pachnąca (łac. Vetiveria zizanioides) to gatunek wieloletniej trawy należący do rodziny wiechlinowatych Poaceae. Pochodzi z Azji (przede wszystkim z równin indyjskich, na wysokościach do 1200 m n.p.m.), jednak została rozprzestrzeniona do wielu innych regionów świata (Afryka, Ameryka Południowa). Występuje na terenach o klimacie tropikalnym i subtropikalnym, gdzie temperatury utrzymują się na poziomie 22-35°C, a średnie roczne opady deszczu mieszczą się w zakresie 500-2500 mm. Jest odporna na susze, jednak źle znosi przymrozki. Toleruje zasolenie gleby.

Wiecznie zielona, tropikalna trawa osiąga w sprzyjających warunkach 1,6 m wysokości (maksymalnie 3 m). Preferuje glebę wilgotną o obojętnym, lekko kwasowym bądź lekko zasadowym odczynie pH (zakres: 4,5-8). Może wzrastać na stanowiskach słonecznych lub w lekkim półcieniu. Ma dobrze rozwinięty, głęboki system korzeniowy (dorastający nawet do 3 m w głąb ziemi), co jest wykorzystywane do kontrolowania erozji gleby. Korzenie rośliny są długie, w kolorze białym, kremowym bądź jasnożółtym. Po rozgnieceniu wydzielają intensywny zapach przypominający drzewo sandałowe. Roślina wytwarza podziemne, segmentowane kłącze, które porównuje się wyglądem do kłącza imbiru. Liście wetiwerii pachnącej, umiejscowione na wzniesionych łodygach, są długie (25 do 50 cm długości) i wąskie (1 cm szerokości). Tworzą okazałe kępy. Są częściowo złożone, co sprawia, że w przekroju przypominają kształt litery V. Blaszka liściowa ma kolor bladozielony, jest sztywna i owłosiona na powierzchni przyosiowej w kierunku podstawy. Stopniowo zwęża się ku górze, gdzie jest zakończona zaostrzonym wierzchołkiem. Kwiaty rośliny tworzą wąskie kwiatostany w formie wiechy. Kłoski mają długość ok. 6 mm oraz kolor szary do purpurowego.

Wetiweria pachnąca bywa nazywana trawą khus-khus. W języku polskim funkcjonuje określenie palczatka nastrojowa.

Obecnie wetiweria pachnąca jest wykorzystywana w ziołolecznictwie wielu krajów świata. W Afryce korzeń opisywanej trawy podaje się kobietom po porodzie oraz w razie bolesnej menstruacji. Na Mauritiusie korzeń Chrysopogon zizanioides wykorzystuje się w celach poronnych. Olejek wetiwerowy jest surowcem cenionym w aromaterapii i kosmetyce. Wykazuje właściwości pielęgnacyjne na skórę i włosy. Olejek stymuluje krążenie krwi, znosi stan zapalny, działa antyseptycznie i regeneruje uszkodzony naskórek. Jest szczególnie polecany do cery dojrzałej i suchej, oczywiście po wcześniejszym rozcieńczeniu w oleju bazowym. Przypisuje mu się zdolność do redukcji blizn i rozstępów. Zapach olejku wetiwerowego jest określany jako ziemisty i drzewny. Może być wykorzystywany do aromatyzacji pomieszczeń, szczególnie wieczorem np. w razie problemów ze snem. Służy również do przygotowywania relaksacyjnych kąpieli. Olejek eteryczny skutecznie odstrasza owady.

Lecznicze właściwości wetiwerii pachnącej były wykorzystywane już w czasach starożytnych. W indyjskiej medycynie tradycyjnej (ajurweda) wetiweria była uważana za roślinę wzmagającą wydalanie moczu i leczącą choroby w obrębie układu moczowego, tj. kamienie nerkowe oraz bolesne parcie na pęcherz. W tym celu przygotowywano odwar z łodygi i korzeni rośliny. Dodatkowo określano ją mianem Dahaprashamana, czyli znosząca zmęczenie i dodająca energii. Ceniono głównie korzenie wetiwerii, ale wykorzystywano praktycznie każdą część rośliny (kłącza, łodygi, liście). Wierzono, że korzenie mają moc oczyszczania organizmu z toksyn oraz działają ochronnie na serce i układ krążenia. Świeżo zebrane korzenie były przykładane w miejsca ukąszeń węży i skorpionów oraz na oparzenia. Oparami z korzeni leczono gorączkę towarzyszącą zimnicy (właściwości chłodzące organizm), a popiół uzyskany z ich spalenia miał zobojętniać kwaśny sok żołądkowy. Wetiwerię podawano w razie problemów z trawieniem, takich jak niestrawność, kwaśne odbijanie, biegunka, brak apetytu oraz nudności i wymioty. Wykorzystywano ją w chorobach dróg oddechowych jako środek wykrztuśny np. w trakcie przeziębienia, grypy oraz u astmatyków. W tradycyjnej medycynie Indii wetiweria pachnąca była znana z dobroczynnego wpływu na układ nerwowy. Leczono nią zaburzenia nastroju oraz stany depresyjne. Wetiwerię zalecano w razie występowania zawrotów głowy i nadmiernego napięcia nerwowego. Odkryto, że pasta sporządzona z korzeni i liści Vetiveria zizanioides ma właściwości przeciwbólowe, dzięki czemu przynosi ulgę w przeciążeniach układu ruchu oraz w migrenach. Z liści wetiwerii pozyskiwano sok, który miał zabijać wewnętrzne pasożyty. Uważano, że roślina podnosi osłabione libido, poprawia jakość męskiego nasienia i ułatwia kobietom zajście w ciążę. Ajurweda określa wetiwerię pachnącą jako roślinę Stanyajanana – polepszająca laktację.

Olejek eteryczny otrzymywany z kłącza i korzeni wetiwerii pachnącej stanowi składnik wielu perfum, m.in. słynnego zapachu Chanel N°5.

Plecione z korzeni rośliny kosze i maty po zwilżeniu wodą wydzielają aromatyczny zapach.

W Indiach z wetiwerii wykonuje się aromatyczne wachlarze.

Trawa wetiwerowa zapobiega erozji gleby i rekultywuje zanieczyszczoną ziemię zawierającą metale ciężkie.

Analiza składu chemicznego olejku wetiwerowego wykorzystywanego w kosmetyce i lecznictwie wykazała, że różni się on znacząco m.in. w zależności od rodzaju metody ekstrakcji. W olejku zidentyfikowano ponad 80 substancji, wśród których znaczącą rolę odgrywają seskwiterpeny oraz utlenione seskwiterpeny ze szkieletami cedranu, bisabolanu, eudesmanu, eremofilanu i zizaanu. Do związków odpowiedzialnych za charakterystyczny zapach wetiwerii należą: khusimen, delta-selinen, beta-wetiwenen, cyclokopakampan-12-ol (epimery A i B), wetiselinenol, khusimol, izowalencenol, khusimon, alfa-wetiwon i beta-wetiwon.

Podczas jednego z doświadczeń z etanolowego ekstraktu otrzymanego z korzeni wetiwerii pachnącej wyizolowano związek o nazwie longifolin. W kolejnej fazie eksperymentu oceniano jego potencjał cytotoksyczny. Longifolin wykazał aktywność przeciwnowotworową.

Związki wyizolowane z wetiwerowego olejku eterycznego hamowały kiełkowanie zarodników grzybów patogennych Alternaria alternata oraz Fusarium oxysporum. Działanie przeciwgrzybicze zaobserwowano dla monobrosylanu khusinodiolu. W innym doświadczeniu porównywano składy olejków eterycznych z korzeni i kłączy wetiwerii pachnącej pochodzących z północnej i południowej części Indii. Skład olejków znacząco się różnił, jednak oba rodzaje działały fitotoksycznie wobec grzyba Rhizoctonia solani. W kolejnym eksperymencie izolowano substancje aktywne z korzenia Vetiveria zizanoides (odmiany Small Surat Thani) i badano ich właściwości przeciwgrzybicze.

W innym badaniu oceniano aktywność hipoglikemiczną etanolowego ekstraktu z korzeni wetiwerii pachnącej u szczurów albinosów rasy Wistar z cukrzycą. Eksperyment prowadzono przez 28 dni. W wynikach doświadczenia podkreślono, że już najniższe stężenie alkoholowego wyciągu z wetiwerii pachnącej znacząco zmniejszało poziom glukozy na czczo u szczurów z cukrzycą.

Olejek wetiwerowy ma właściwości przeciwzapalne i antyrodnikowe.

W kolejnym doświadczeniu badano właściwości przeciwlękowe oraz wzmacniające pamięć etanolowego ekstraktu z suszonych korzeni Vetiveria zizanioides. Etanolowy ekstrakt z korzenia Vetiveria zizanioides działa przeciwlękowo i nootropowo najprawdopodobniej poprzez interakcję z substancjami neuroprzekaźnikowymi OUN, zaangażowanymi w procesy uczenia się, zapamiętywania i lęku.

Badano również potencjał hipopigmentacyjny olejku eterycznego otrzymanego metodą destylacji parowej z korzeni wetiwerii pachnącej oraz jego wpływ na komórki skóry w warunkach in vitro. Olejek wetiwerowy wykazywał korzystne działanie antyoksydacyjne (hamowanie peroksydacji lipidów komórkowych) i utrzymywał wysoki poziomu glutationu komórkowego GSH. Ponadto wykazano, że substancje zawarte w olejku eterycznym hamują proces melanogenezy stymulowanej hormonem alfa-melanotropowym w linii komórkowej B16 mysiego czerniaka. U podstaw tego mechanizmu leży najprawdopodobniej zmniejszanie ekspresji tyrozynazy komórkowej, czyli enzymu uczestniczącego w wytwarzaniu melaniny.

Wyciąg z wetiwerii pachnącej oraz wetiwerowy olejek eteryczny nie powinny być stosowane przez kobiety ciężarne (możliwość wywołania poronienia) oraz kobiety karmiące piersią (brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania).

Przed nałożeniem na skórę olejek eteryczny Vetiveria zizanioides musi być rozcieńczony w odpowiednim podłożu bazowym. Nie należy nanosić nierozcieńczonego olejku bezpośrednio na skórę. Olejek nadaje się do masaży relaksacyjnych oraz na obolałe mięśnie i stawy. Można go dodawać do preparatów pielęgnacyjnych przeznaczonych do cery trądzikowej i tłustej. Olejek wetiwerowy jest polecany do nanoszenia na blizny i rozstępy skórne.

W ziołolecznictwie tradycyjnej medycyny indyjskiej z korzeni i kłączy wetiwerii pachnącej sporządza się wodę wetiwerową, która doskonale chłodzi organizm i niweluje pragnienie: kilka gramów sproszkowanego korzenia i/lub kłącza należy dodać do wody i pozostawić na okres 2-3 godzin. Po tym czasie wodę trzeba przefiltrować i wypić w ciągu dnia.

Pastę sporządzoną ze sproszkowanego korzenia wetiwerii pachnącej nakłada się na oparzenia, użądlenia owadów, ukąszenia węży i skorpionów, w celu ograniczenia nadmiernej potliwości oraz na miejsca dotknięte egzemą.

Ekstrakt metanolowy z wetiwerii pachnącej jest praktycznie nietoksyczny dla szczurów. Wymagane są badania kliniczne wśród ludzi.