Szczawik zajęczy — leśne źródło witaminy C

Szczawik zajęczy (łac. Oxalis acetosella, ang. Common wood sorrel) jest niewielką byliną z rodziny szczawikowatych – Oxalidaceae. Roślina występuje w całej Europie. W Polsce można spotkać ją głównie w pasie nizin. Najczęściej porasta ona gleby lekko wilgotne, a w naszym kraju upodobała sobie głównie tereny lasów liściastych. Preferuje stanowiska cieniste. Poza Polską, szczawik możemy najczęściej znaleźć na terenie Hiszpanii, Włoch, Ameryki Północnej oraz Południowej i Rosji. Nazwa rośliny jest związana z jej kwaśnym smakiem. Oxalis acetosella można tłumaczyć jako kwaśny, octowy.

Szczawik zajęczy jest drobną byliną, która osiąga maksymalnie około 15 centymetrów wysokości. Liście rośliny są podobne do  liści koniczyny pospolitej, chociaż są nieco większe i mają wyraźnie odwrotnie sercowaty kształt. Przypominają zajęczą łapkę. Łodyga ma charakter płożący i wykształca liczne rozłogi. Pojedyncze, białe lub różowe kwiaty pojawiają się wczesną wiosną, mają symetrię promienistą. Płatki korony są lekko żyłkowane na fioletowo. Latem szczawik wykształca kwiaty klejstogamiczne, umożliwiające samozapłodnienie. Owoc stanowi niewielkich rozmiarów torebka.

Surowcem zielarskim jest ziele szczawiku – Oxalidis herba. Ziele może być zbierane podczas kwitnienia kwiatów oraz po wydaniu owoców. Zebrany surowiec powinien być suszony w warunkach naturalnych, jednak należy zapewnić odpowiedni ruch powietrza podczas tego procesu. W niektórych kulturach zbierano również same liście szczawiku, najczęściej odbywało się to wczesną wiosną.

Szczawik zajęczy współcześnie jest wykorzystywany przez niektórych zielarzy jako środek do leczenia niedokrwistości. Młode listki są często dodatkiem do mięs, sałatek i zup. Wysuszone ziele jest wykorzystywane do przyrządzenia naparu o właściwościach detoksykacyjnych oraz poprawiających trawienie, łagodzących nudności i pobudzających apetyt.

Szczawik zajęczy był cenionym surowcem w zielarstwie tradycyjnym Chin oraz Szwajcarii, używanym jako lek w infekcjach górnych dróg oddechowych, opryszczce i bólach głowy. Powszechne występowanie szczawiku w Polsce sprawiło, że był wykorzystywany w leczeniu anemii oraz służył jako środek wspomagający leczenie drobnych urazów oraz siniaków. Napary z ziela, ze względu na swoje właściwości przeciwzapalne stosowano jako płukanki do jamy ustnej w pleśniawkach i zapaleniu dziąseł oraz środek hamujący krwawienia. Świeże liście przykładano na owrzodzenia i czyraki. Wywary stosowano jako środek moczopędny wspierający leczenie schorzeń dróg moczowych i obrzęków.

Medycyna ludowa Północnej Europy zalecała wykorzystanie szczawiku w łagodzeniu przebiegu chorób wirusowych – głównie lekkich przeziębień, którym towarzyszy podwyższona temperatura ciała. Ze względu na wysoką zawartość rutyny i witaminy C ziele szczawiku było polecane w leczeniu i profilaktyce szkorbutu.

Szczawik zajęczy bardzo łatwo pomylić z występującą w naszym kraju koniczyną trójlistną. Koniczyna w przeciwieństwie do niego ma jednak liście odwrotnie jajowate, a na ich powierzchni można zauważyć białą obwódkę. Ponadto, liść koniczyny ma lekko ząbkowany brzeg blaszki liściowej.

Roślina w Polsce była dość długo stałym składnikiem diety królików i zajęcy występujących w naszym kraju, stąd zresztą pochodzi drugi człon jej polskiej nazwy. Na wsiach liście szczawika dodawano do mleka w celu przyspieszenia procesu zakwaszania i uzyskania serwatki. Inna ciekawostką dotycząca tej roślin jest zjawisko sej­smo­na­stii, czyli zdolności polegającej na przemieszczaniu organów rośliny (najczęściej liści) pod wpływem określonego bodźca. 

Wyciągi z ziela szczawika są źródłem kwasu askorbinowego, znanego powszechnie jako witamina C. Sama nazwa rośliny sugeruje również zawartość kwasu szczawiowego, który faktycznie występuje w ekstraktach w znacznych ilościach. Poza kwasem szczawiowym oraz askorbinowym w wyciągach zidentyfikowano również kwas pirogronowy, cytrynowy oraz fumarowy. Do innych substancji wykazujących aktywność farmakologiczną zaliczamy rutynę oraz izowiteksynę, należące do grupy flawonoidów. Nie bez znaczenia jest również zawartość β-sitosterolu oraz β-karotenu. Ponadto, ekstrakty są bogatym źródłem żelaza i potasu.

Ekstrakty z ziela wykazują działanie przeciwgorączkowe oraz przeciwzapalne. Ze względu na zawartość flawonoidów, szczawik zajęczy może zwiększać ilość wydalanego moczu oraz działać antyoksydacyjnie. Napary oraz odwary z ziela poprawiają trawienie dzięki swojej aktywności żółciopędnej.

Roślina, dzięki zawartości kwasu askorbinowego oraz rutyny, może chronić przed rozwojem szkorbutu. Ze względu na zawartość substancji o działaniu antyoksydacyjnym, niektórzy fitoterapeuci zalecają stosowanie naparów z ziela w profilaktyce występowania chorób nowotworowych. Flawonoidy oraz pozostałe przeciwutleniacze występujące w zielu mogą zmniejszać ilość wolnych rodników, stanowiących jedną z możliwych przyczyn nowotworów.

Z ziela szczawiku można przygotować napar. W tym celu niewielką ilość starannie wysuszonego surowca należy zalać gorącą wodą i zaparzać pod przykryciem przez około dziesięć minut. Po tym czasie napar można przyjmować kilka razy dziennie w niewielkich porcjach.

Niektóre źródła wskazują, że również z kwiatów szczawiku można przygotować odwar. W tym przypadku należy zalać niewielką ilość sproszkowanego surowca letnią wodą. Następnie tak przygotowany roztwór należy doprowadzić do wrzenia i gotować przez kilka minut, a później pozostawić do ostygnięcia i odcedzić. 

Na owrzodzenia stosowano liście szczawiku roztarte z olejem lnianym.

Ziele szczawiku można również wykorzystać jako dodatek do sałatek oraz potraw mięsnych i zup. Umyte i świeże fragmenty rośliny można dodać do wody z miodem i pić jak lemoniadę.

Wszystkie części rośliny są jadalne.

Szczawiany obecne w surowcu mogą ograniczać wchłanianie żelaza oraz wapnia. Podczas jednoczesnej suplementacji zalecane jest zachowanie kilkugodzinnego odstępu pomiędzy preparatami.

Wyciągi ze szczawika zajęczego są raczej stosunkowo bezpiecznymi preparatami, jednak jak każdy surowiec pochodzenia roślinnego ziele szczawika może spowodować wystąpienie uczuleń. W przypadku ekstraktów z tej rośliny należy pamiętać, że są one źródłem kwasu szczawiowego, który u niektórych pacjentów może spowodować zaostrzenie kamicy nerkowej. Z tego powodu pacjenci z kamicą mogą stosować ekstrakty po konsultacji z lekarzem lub farmaceutą.