Szczawik zajęczy — leśne źródło witaminy C

Szczawik zajęczy (łac. Oxalis acetosella, ang. Common wood sorrel) jest niewielką byliną z rodziny szczawikowatych – Oxalidaceae. Roślina występuje w całej Europie. W Polsce można ją spotkać głównie w pasie nizin. Najczęściej porasta gleby lekko wilgotne, a w naszym kraju upodobała sobie głównie tereny lasów liściastych. Preferuje stanowiska cieniste. Poza Polską szczawik możemy najczęściej znaleźć na terenie Hiszpanii, Włoch, Ameryki Północnej i Południowej oraz Rosji. Nazwa rośliny jest związana z jej kwaśnym smakiem. Oxalis acetosella można tłumaczyć jako kwaśny, octowy.

Szczawik zajęczy jest drobną byliną, która osiąga maksymalnie około 15 cm wysokości. Liście rośliny są podobne do liści koniczyny pospolitej, chociaż są nieco większe i mają wyraźnie odwrotnie sercowaty kształt. Przypominają zajęczą łapkę. Łodyga ma charakter płożący i wykształca liczne rozłogi. Pojedyncze, białe lub różowe kwiaty pojawiają się wczesną wiosną, mają symetrię promienistą. Płatki korony są lekko żyłkowane na fioletowo. Latem szczawik wykształca kwiaty klejstogamiczne, umożliwiające samozapłodnienie. Owoc stanowi torebka niewielkich rozmiarów.

Surowcem zielarskim jest ziele szczawiku – Oxalidis herba. Ziele może być zbierane podczas kwitnienia kwiatów oraz po wydaniu owoców. Zebrany surowiec powinien być suszony w warunkach naturalnych, jednak należy zapewnić odpowiedni ruch powietrza podczas tego procesu. W niektórych kulturach zbierano również same liście szczawiku, najczęściej odbywało się to wczesną wiosną.

Szczawik zajęczy jest współcześnie stosowany przez niektórych zielarzy jako środek do leczenia niedokrwistości. Młode listki są często dodatkiem do mięs, sałatek i zup. Wysuszone ziele jest wykorzystywane do przyrządzania naparu o właściwościach detoksykacyjnych, poprawiających trawienie, łagodzących nudności oraz pobudzających apetyt.

Szczawik zajęczy był cenionym surowcem w zielarstwie tradycyjnym Chin i Szwajcarii, używanym jako lek w infekcjach górnych dróg oddechowych, opryszczce i bólach głowy. Powszechne występowanie szczawiku w Polsce sprawiło, że był wykorzystywany w leczeniu anemii oraz służył jako środek wspomagający leczenie drobnych urazów i siniaków. Napary z ziela, ze względu na właściwości przeciwzapalne, stosowano jako płukanki do jamy ustnej w pleśniawkach i zapaleniu dziąseł oraz jako środek hamujący krwawienia. Świeże liście przykładano na owrzodzenia i czyraki. Wywary stosowano jako środek moczopędny wspierający leczenie schorzeń dróg moczowych i obrzęków.

Medycyna ludowa północnej Europy zalecała wykorzystanie szczawiku w łagodzeniu przebiegu chorób wirusowych – głównie lekkich przeziębień, którym towarzyszy podwyższona temperatura ciała. Ze względu na wysoką zawartość rutyny i witaminy C ziele szczawiku było polecane w leczeniu i profilaktyce szkorbutu.

Szczawik zajęczy bardzo łatwo pomylić z występującą w naszym kraju koniczyną trójlistną. Koniczyna w przeciwieństwie do szczawiku ma jednak liście odwrotnie jajowate, a na ich powierzchni można zauważyć białą obwódkę. Ponadto liść koniczyny ma lekko ząbkowany brzeg blaszki liściowej.

Roślina w Polsce była dość długo stałym składnikiem diety królików i zajęcy występujących w naszym kraju, stąd zresztą pochodzi drugi człon jej polskiej nazwy. Na wsiach liście szczawiku dodawano do mleka w celu przyspieszenia procesu zakwaszania i uzyskania serwatki. Inną ciekawostką dotyczącą tej rośliny jest zjawisko sej­smo­na­stii, czyli zdolności polegającej na przemieszczaniu organów rośliny (najczęściej liści) pod wpływem określonego bodźca.

Wyciągi z ziela szczawiku są źródłem kwasu askorbinowego, znanego powszechnie jako witamina C. Sama nazwa rośliny sugeruje również zawartość kwasu szczawiowego, który faktycznie występuje w ekstraktach w znacznych ilościach. Poza kwasem szczawiowym i askorbinowym w wyciągach zidentyfikowano również kwas pirogronowy, cytrynowy oraz fumarowy. Do innych substancji wykazujących aktywność farmakologiczną zaliczamy rutynę oraz izowiteksynę, które należą do grupy flawonoidów. Nie bez znaczenia jest również zawartość β-sitosterolu oraz β-karotenu. Ponadto ekstrakty są bogatym źródłem żelaza i potasu.

Ekstrakty z ziela wykazują działanie przeciwgorączkowe oraz przeciwzapalne. Ze względu na zawartość flawonoidów szczawik zajęczy może zwiększać ilość wydalanego moczu oraz działać antyoksydacyjnie. Napary oraz odwary z ziela poprawiają trawienie dzięki swojej aktywności żółciopędnej.

Roślina dzięki zawartości kwasu askorbinowego oraz rutyny może chronić przed rozwojem szkorbutu. Ze względu na obecność substancji o działaniu antyoksydacyjnym niektórzy fitoterapeuci zalecają stosowanie naparów z ziela w profilaktyce występowania chorób nowotworowych. Flawonoidy oraz pozostałe przeciwutleniacze występujące w zielu mogą zmniejszać ilość wolnych rodników, stanowiących jedną z możliwych przyczyn nowotworów.

Z ziela szczawiku można przygotować napar. W tym celu niewielką ilość starannie wysuszonego surowca należy zalać gorącą wodą i zaparzać pod przykryciem przez około 10 minut. Po tym czasie napar można przyjmować kilka razy dziennie w niewielkich porcjach.

Niektóre źródła wskazują, że również z kwiatów szczawiku można przygotować odwar. W tym przypadku należy zalać niewielką ilość sproszkowanego surowca letnią wodą. Następnie tak przygotowany roztwór należy doprowadzić do wrzenia i gotować przez kilka minut, a później pozostawić do ostygnięcia i odcedzić.

Na owrzodzenia stosowano liście szczawiku roztarte z olejem lnianym.

Ziele szczawiku można również wykorzystać jako dodatek do sałatek oraz potraw mięsnych i zup. Umyte i świeże fragmenty rośliny można dodać do wody z miodem i pić jak lemoniadę.

Wszystkie części rośliny są jadalne.

Szczawiany obecne w surowcu mogą ograniczać wchłanianie żelaza oraz wapnia. Podczas jednoczesnej suplementacji zalecane jest zachowanie kilkugodzinnego odstępu pomiędzy preparatami.

Wyciągi ze szczawiku zajęczego są raczej stosunkowo bezpiecznymi preparatami, jednak jak każdy surowiec pochodzenia roślinnego ziele szczawiku może spowodować wystąpienie uczuleń. W przypadku ekstraktów z tej rośliny należy pamiętać, że są one źródłem kwasu szczawiowego, który u niektórych pacjentów może spowodować zaostrzenie kamicy nerkowej. Z tego powodu pacjenci z kamicą mogą stosować ekstrakty po konsultacji z lekarzem lub farmaceutą.