Manuka – właściwości miodu i olejku

Leptospermum scoparium to krzew stosowany od lat w tradycyjnej medycynie ludowej Nowej Zelandii oraz Australii. W celach prozdrowotnych wykorzystywano wiele części rośliny: korę pokrywającą pędy, liście (zarówno świeże, jak i suszone) oraz nasiona. Korę krzewu najczęściej gotowano w wodzie, a uzyskany odwar stosowano zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Podawano go doustnie np. w celach uspokajających. Odwarem przemywano natomiast skórne zmiany chorobowe, oparzenia i odmrożenia. Służył również jako doskonały środek do płukania jamy ustnej, pomocny w zwalczaniu stanu zapalnego dziąseł, pleśniawek czy aft. Maorysi wcierali w zmienioną chorobowo skórę popiół pozyskany ze spalenia kory manuka. Ze świeżych i wonnych liści Leptospermum scoparium zaparzano orzeźwiającą herbatę. Napojem miał raczyć się słynny angielski żeglarz i odkrywca – James Cook. Herbatę wypijano jako środek moczopędny i przeciwgorączkowy, a żeglarze w ten sposób zapobiegali rozwojowi szkorbutu. Oparami z liści krzewu manuka inhalowano się w razie przeziębień.
Ze zmiażdżonych nasion i liści manuka tworzono maceraty, które przykładano do bolących stawów i nadwyrężonych mięśni. Pędy krzewu żuto, co miało polepszać procesy trawienne. Później odkryto, że nektar zebrany z wonnych kwiatów Leptospermum scoparium pozwala na stworzenie miodu o wielu działaniach korzystnych dla organizmu.

Cennym składnikiem stosowanym obecnie w kosmetologii jest olejek manuka, który pozyskuje się z liści bądź całych pędów dziko rosnących krzewów Leptospermum scoparium. Olejek eteryczny jest otrzymywany metodą długotrwałej destylacji parą wodną (ponad 30 godzin). Ma postać klarownej, jasnożółtej cieczy o charakterystycznym zapachu. Olejek ma wiele właściwości, przede wszystkim wykazuje aktywność przeciwzapalną, przeciwbakteryjną i przeciwgrzybiczą. Stosuje się go w aromaterapii (np. w kominkach zapachowych, kąpielach aromatycznych, po naniesieniu na chusteczkę czy nad miską z parującą wodą) jako środek relaksujący (bezsenność, nadmierne napięcie nerwowe, okres menopauzy, depresja) oraz wspomagający w walce z przeziębieniami (katar, kaszel, stany zapalne zatok). Można go wmasowywać w skronie, co łagodzi napięciowe bóle głowy. Ze względu na właściwości przeciwzapalne służy do nacierania bolących stawów i mięśni.
Dodanie olejku manuka do miski z ciepłą wodą i moczenie w niej stóp pomaga pozbyć się grzybicy, ogranicza problem nadmiernego pocenia się oraz sprzyja usuwaniu odcisków i nagniotków. Po zmieszaniu z oliwką olejkiem manuka można smarować odbarwioną płytkę paznokciową. Olejek naniesiony na miejsca po ukąszeniach owadów łagodzi świąd i przyspiesza regenerację naskórka. Ze względu na działanie przeciwgrzybicze i przeciwzapalne olejek po rozcieńczeniu nadaje się do płukania jamy ustnej objętej kandydozą i z występującymi aftami oraz pleśniawkami. Ogranicza rozwój płytki nazębnej oraz zapobiega przykremu zapachowi z ust. Nierozcieńczony służy do smarowania zapalonych dziąseł, przeciwdziała paradontozie. Tradycyjnie olejkiem manuka leczono stany zapalne w obrębie ucha, po wkropieniu olejku na wacik. Olejek manuka sprzyja szybszemu gojeniu się ran, oparzeń, odmrożeń i odleżyn. Pomaga w razie infekcji opryszczkowych oraz alergicznych problemów skórnych. Można nim wspomagać standardowe terapie przeciwłuszczycowe. Po dodaniu do kąpieli olejek znosi swędzenie i pieczenie towarzyszące infekcjom miejsc intymnych. Olejek manuka słynie ze swojego dobroczynnego wpływu na skórę. Dzięki aktywności przeciwbakteryjnej wspomaga preparaty przeciwtrądzikowe. Reguluje również pracę gruczołów łojowych, dlatego jest polecany szczególnie dla cery tłustej, ze skłonnością do trądziku. Na rynku obecne są całe serie kosmetyków opartych na działaniu olejku i miodu manuka (kremy, żele myjące, preparaty punktowe, peelingi, szampony). Manuka dodatkowo wykazuje własności regenerujące naskórek, przeciwutleniające i odżywcze, stąd jest substancją czynną kremów odmładzających, przeznaczonych do cery dojrzałej. Olejek manuka jest składnikiem aktywnym maści na powieki dostępnej w aptekach, przeznaczonej do stosowania przy występowaniu jęczmienia zewnętrznego i gradówki. Manuka działa miejscowo znieczulająco, hamuje obrzęk i rozwój stanu zapalnego.

Apiterapia z wykorzystaniem nowozelandzkiego miodu manuka jest coraz bardziej popularna w krajach Europy, także w Polsce. Miód jest wytwarzany przez pszczoły zbierające nektar kwiatowy Leptospermum scoparium. Miód, podobnie jak olejek, ma właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Słynie przede wszystkim z łagodzenia dolegliwości skórnych. Zewnętrznie jest używany w postaci naturalnej do nanoszenia bezpośrednio na zmiany chorobowe, jak również stanowi składnik gotowych aptecznych maści, kremów i żeli. Czasami nasącza się nim opatrunki przykładane następnie na rany, w tym na trudno dostępne miejsca (np. po operacjach ginekologicznych). Miód manuka pomaga leczyć rany nadkażone bakteryjnie, trudno gojące się i zaniedbane. Dowiedziono, że skutecznie ogranicza wzrost patogennych bakterii, a także sprzyja tworzeniu środowiska o odpowiedniej wilgotności, które umożliwia szybszą regenerację tkanek. Miód, poza nanoszeniem na drobne powierzchniowe rany i skaleczenia, wykorzystuje się w terapii stopy cukrzycowej, rozległych odleżyn, owrzodzeń podudzi, oparzeń, nadkażonych ran pooperacyjnych, w chorobach ginekologicznych i ranach towarzyszących zmianom nowotworowym np. w obrębie jamy ustnej. Działa przeciwwirusowo i bywa stosowany na pęcherzyki opryszczkowe oraz zmiany towarzyszące ospie i półpaścowi. Spożywany doustnie miód działa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo w układzie pokarmowym. Hamuje rozwój bakterii Helicobacter pylori, która jest jednym z czynników powodujących wrzody trawienne.

Poza wykorzystaniem w farmakologii i kosmetologii roślina posiada inne zastosowania. Z twardego drewna Leptospermum scoparium wytwarza się dachówki pokrywające chaty. Służy także do produkcji mebli. Maorysi powszechnie wykorzystywali krzew do produkcji broni, wioseł czy młotów.

Leptospermum scoparium to roślina należąca do rodziny mirtowatych Myrtaceae. Nazywana jest krzewem manuka, czerwonym drzewem herbacianym oraz kahikatoa. Występuje naturalnie w Nowej Zelandii (głównie Wyspa Północna) oraz na południowo-wschodnich terenach Australii (przede wszystkim w Tasmanii). Obecnie można ją spotkać również w USA, na Hawajach, w Wielkiej Brytanii, na terenie Afryki Wschodniej i Zimbabwe.

Leptospermum scoparium preferuje gleby dobrze przepuszczalne, gliniaste, o lekko kwaśnym lub obojętnym odczynie pH. Najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych i osłoniętych od silnych wiatrów. Wytrzymuje spadki temperatur do około -10°C. Roślina porasta suche tereny śródlądowe (często nad strumieniami, na wrzosowiskach, na terenach otwartych i w górach), choć rośnie o wiele szybciej na wilgotnych ziemiach nadbrzeżnych.

Manuka to duży, wiecznie zielony krzew bądź niewielkie drzewo, osiągające wymiary 2-5 m wysokości oraz do 3 m szerokości. Jego pień i gałęzie są pokryte korą w rdzawym odcieniu. Ma igiełkowate liście, o dużej zmienności kształtu: mogą być lancetowate bądź eliptyczne, o średnich wymiarach wynoszących 7-20 mm długości oraz 2-6 mm szerokości. Liście po rozgnieceniu uwalniają mocno wyczuwalny, przyjemny zapach. Powierzchnia blaszki liściowej jest skórzasta, jej brzegi są twarde i zakrzywione, a wierzchołek liścia ostro zakończony. Okres kwitnienia Leptospermum scoparium przypada na maj i czerwiec. Kwiaty mają kolor biały bądź różowy, choć w handlu dostępne są także odmiany o czerwonym zabarwieniu (stąd nazwa czerwone drzewo herbaciane). Kielichowate kwiaty gęsto pokrywają pędy rośliny. Są zebrane najczęściej w kwiatostany pachowe, czasami występują na zakończeniach gałęzi. Są drobne, pięciopłatkowe, o średnicy wynoszącej 8-12 mm. Manuka stanowi gatunek obupłciowy (hermafrodyta), zapylany przez owady. Owocami Leptospermum scoparium są zdrewniałe, pięciozaworowe torebki nasienne. Nasiona mają długość 2-3,5 mm, prążkowaną powierzchnię i wąskoliniowy, klinowaty lub esowaty kształt.

Nazwa Leptospermum scoparium wywodzi się z greckich słów leptos (tj. smukły) oraz sperma (tj. nasienie) i odnosi się do wąskiego kształtu nasion krzewu manuka. Z kolei scoparium to miotła. W języku angielskim krzew określany jest jako broom tea-tree.

Olejek lotny pozyskiwany z liści i pędów (rzadziej z nasion) krzewu manuka Leptospermum scoparium zawiera ok. 100 różnych substancji czynnych o udowodnionej aktywności biologicznej. Jego skład cechuje się dużą zmiennością w zależności od warunków wzrastania rośliny (różne chemotypy). Większość z substancji składowych olejku należy do grupy seskwiterpenów (około 70%), resztę stanowią związki monoterpenowe (ok. 3%, m.in. α-pinen, 1,8-cyneol, linalol, wiridiflorol, spatulenol) oraz utlenione węglowodory i triketony. Do najważniejszych związków olejku manuka zalicza się leptospermon (0,8-19,4%) i flawezon (0,7-5,8%), które należą do grupy triketonów, oraz seskwiterpeny: kalamenen (2,5-18,5%), δ-kadinen (0,9-6,9%), kadina-1,4-dien (0,1-5,9%) ), kadina-3,5-dien (3,0-10,0%), α-kopaen (4,3-6,5%) i α-selinen (1,3-5,0%). Miód pozyskiwany z nektaru kwiatów manuka swoją aktywność biologiczną zawdzięcza obecności metyloglioksalu oznaczanego skrótem MGO. Jego prekursorem jest obecny w nektarze kwiatowym Leptospermum scoparium związek – dihydroksyaceton (DHA). Miód manuka wyróżnia się spośród innych miodów obecnością glikozydu – leptozyny. Poza wymienionymi związkami za właściwości prozdrowotne miodu manuka odpowiadają zawarte w nim fenolokwasy i związki flawonoidowe.

Olejek eteryczny Leptospermum scoparium działał przeciwwirusowo wobec wirusa opryszczki pospolitej typu 1 (HSV-1) i wirusa opryszczki pospolitej typu 2 (HSV-2) w jednym z doświadczeń in vitro. Badanie przeprowadzono na linii komórkowej RC-37 nerki afrykańskiej małpy zielonej. Testowano dodanie olejku manuka na różnych etapach infekcji wirusowej. Korzystne efekty zaobserwowano po potraktowaniu wirusów olejkiem manuka godzinę przed dodaniem do hodowli komórkowej. W celu określenia skuteczności przeciwwirusowej posłużono się testem redukcji płytki nazębnej, który wykazał zahamowanie tworzenia się płytki o 99,5% w przypadku HSV-1 i 98,9% dla HSV-2. Wartość IC50 olejku manuka wyniosła 0,0001% obj./obj. dla HSV-1 i 0,00006% obj./obj. dla HSV-2. Tak dobrych efektów przeciwwirusowych nie zaobserwowano jednak, gdy olejkiem manuka traktowano jedynie komórki gospodarza. Zahamowanie replikacji wirusa HSV-1 obliczono wówczas na poziomie ok. 41%. Wyizolowane triketony olejku eterycznego Leptospermum scoparium również działały przeciwwirusowo na HSV-1 i HSV-2.

Olejek manuka hamował proces fotostarzenia skóry myszy, która była poddawana działaniu promieniowania UV-B. Dodatkowo przeciwdziałał rozwojowi stanu zapalnego skóry zwierząt poprzez blokowanie wytwarzania cytokin prozapalnych. Po zastosowaniu miejscowym olejku 10% pozyskanego z Leptospermum scoparium stwierdzono, że przeciwdziałał on wzrostowi grubości skóry i powodował zmniejszenie powierzchni, średniej długości oraz głębokości zmarszczek. Nie odnotowano żadnych skutków ubocznych olejku manuka.

Mieszanina olejku manuka i kanuka po dodaniu do wody opóźniała rozwój stanu zapalnego jamy ustnej i gardła u osób poddawanych terapii antynowotworowej. W badaniu wzięło udział 19 dorosłych pacjentów (5 kobiet i 14 mężczyzn w przedziale wiekowym 45-81 lat), którzy stosowali płukankę do ust z mieszaniną olejków manuka i kanuka. Płukankę stosowano w trakcie radioterapii okolic głowy i szyi. Zaobserwowano opóźnienie wystąpienia stanu zapalnego błony śluzowej gardła i jamy ustnej oraz zmniejszenie dolegliwości bólowych w porównaniu z grupą placebo (płukanie gardła wodą) i grupą kontrolną („zwykła opieka”). W grupie osób stosujących płyn z olejkami eterycznymi spadek masy ciała był mniejszy, co powiązano ze zwiększeniem komfortu spożywania posiłków.

Miód manuka ma właściwości przeciwutleniające, chroniące komórki przed uszkadzającym działaniem wolnych rodników oraz modulujące aktywność enzymów przeciwutleniających w organizmie (np. katalazy). Aktywność antyrodnikowa miodu manuka wynika z wysokiej zawartości związków fenolowych. Przeprowadzono wiele badań w zakresie działania przeciwutleniającego miodu manuka, porównując go do innych miodów.

Miód pozyskany z nektaru kwiatowego Leptospermum scoparium sprzyja procesowi gojenia się ran. Wynika to z właściwości przeciwutleniających i przeciwbakteryjnych miodu, jego zdolności do utrzymywania odpowiedniej wilgotności rany, odpowiedniego pH, ciśnienia osmotycznego miodu oraz wysokiej lepkości, która tworzy naturalną barierę ochronną na uszkodzonej skórze. Dzięki właściwościom immunomodulującym składniki miodu hamują przedłużający się stan zapalny i przyspieszają gojenie rany. Działanie antybakteryjne miodu manuka w obrębie rany jest wypadkową jego składu chemicznego (zawartość MGO) oraz właściwości reologicznych.

Brak badań klinicznych, które umożliwiłyby określenie dokładnego dawkowania surowców pochodzących z krzewu manuka.

Olejek z pędów krzewu manuka Leptospermum scoparium:

• do aromaterapii jako środek uspokajający, relaksujący, wspomagający w zwalczaniu przeziębienia; należy nakropić na piżamę, poduszkę, chusteczkę; można używać w kominkach zapachowych oraz w trakcie inhalacji parowych nad miską z gorącą wodą;
• w razie migreny nadaje się do masażu w okolicach skroni;
• po rozcieńczeniu w oleju bazowym (ok. 2% stężenie) olejek służy do masaży relaksacyjnych;
• nierozcieńczony można nanosić na mniejsze obszary skóry (skaleczenia, zadrapania, ropnie, oparzenia I stopnia, odmrożenia, zmiany trądzikowe); do smarowania obolałych mięśni i stawów;
• po rozcieńczeniu z wodą nadaje się do płukania jamy ustnej w razie aft, podrażnienia dziąseł, zmian o charakterze grzybiczym, np. pleśniawek.

Olejek manuka nie powinien być stosowany przez kobiety ciężarne ze względu na doniesienia o jego właściwościach spazmolitycznych.

Miód manuka:

• doustnie: 1-2 łyżki dziennie, najlepiej bezpośrednio bądź po wymieszaniu z jogurtem, na chlebie itp.;
• zewnętrznie do nanoszenia na chorobowe zmiany skórne, skaleczenia, oparzenia itp. – w postaci naturalnej lub w postaci opatrunków nasączonych miodem;
• w gotowych preparatach aptecznych (maści, kremy, żele).

Miód manuka (podobnie jak pozostałe typy miodów) nie powinien być podawany dzieciom do 1 roku życia ze względu na ryzyko zakażenia laseczką jadu kiełbasianego Clostridium botulinum.

Miód nie powinien być rozcieńczany wodą oraz dodawany do ciepłej herbaty, ponieważ osłabia to siłę jego prozdrowotnego działania.