Aframon madagaskarski — afrykańska przyprawa o cennych właściwościach

Aframon madagaskarski w Afryce jest cenioną rośliną leczniczą, wykorzystywaną w medycynie ludowej. Kłącza pieprzu meleguet mają ostry smak i są żute przez miejscowe plemiona w celu poprawy trawienia. Zbiera się je przez cały rok i używa świeżych bądź suszonych. Kłącza pobudzają produkcję soku żołądkowego i są pomocne w niestrawności po spożyciu obfitego posiłku.

Odwarem z kłączy Aframomum melegueta tradycyjnie leczy się zaburzenia natury ginekologicznej, tj. obfite i bolesne miesiączki, krwotoki poporodowe oraz bezpłodność. Kobiety karmiące wypijają go, aby zahamować laktację.

Nasiona aframonu madagaskarskiego rozgrzewają, pobudzają trawienie i łagodzą wzdęcia. Są polecane w razie kolki jelitowej oraz podawane osobom z nudnościami i wymiotami. Używa się ich do zahamowania biegunki, również tej o podłożu infekcyjnym m.in. u chorych na czerwonkę (tzw. chorobę brudnych rąk). Nasionami rośliny zwalcza się pasożyty przewodu pokarmowego.

Pieprz melegueta jest pomocny także w przypadku przeziębienia. Często zaparza się go razem z imbirem, tworząc rozgrzewające organizm napary. Roślina zmniejsza gorączkę oraz pomaga łagodzić kaszel, katar i ból gardła.

Po sproszkowaniu nasiona aframonu madagaskarskiego są wykorzystywane do sporządzania lewatyw używanych w razie uporczywych zaparć. Proszek uzyskany z nasion aframonu po zmieszaniu z olejem gorczycowym bądź kokosowym tworzy emulsję przeznaczoną do masażu. Emulsja ta rozgrzewa poprzez poprawę ukrwienia skóry, łagodzi bóle stawowe oraz zmniejsza obrzęki. Sok z liści aframonu madagaskarskiego jest afrykańskim lekarstwem na skrofuły (gruźlicę węzłów chłonnych). Liści używa się z kolei do zapobiegania i leczenia malarii. Zmiażdżone liście oraz nasiona rośliny nakłada się na rany skórne i miejsca po ukąszeniu węży. Garbniki zawarte w pieprzu gwinejskim przyspieszają bowiem gojenie się skaleczeń i zmniejszają zmiany zapalne w obrębie skóry i błon śluzowych.

Napary wodne z aframonu madagaskarskiego mają działanie przeciwbólowe. Podaje się je doustnie osobom np. z bólem zęba. Ekstrakty z rośliny są używane przez plemiona afrykańskie do leczenia chorób zakaźnych takich jak ospa wietrzna i odra.

Wzmianki o afrykańskim pieprzu zawarł w swoich księgach rzymski pisarz i historyk Pliniusz Starszy (I wiek n.e.), jednak wzrost popularności ziaren aframonu madagaskarskiego w kuchni europejskiej nastąpił dużo później, bo w XIV i XV wieku.

Nasiona pieprzu gwinejskiego są używane do aromatyzowania napojów alkoholowych (wina, nalewki, piwa) i bezalkoholowych, a także słodyczy, lodów i pieczywa. Miąższ owoców (pozbawiony nasion) żuje się w celach pobudzenia organizmu oraz zniwelowania przykrego zapachu z ust. W Afryce nasiona rośliny są używane do potraw jako zamiennik pieprzu.

Aframon madagaskarski (Aframomum melegueta) to wieloletnia roślina należąca do rodziny imbirowatych Zingiberaceae. Nazywany jest również pieprzem melegueta, pieprzem aligatora, pieprzem gwinejskim, aframonem rajskim oraz rajskimi ziarnami.

Naturalnym miejscem występowania aframonu madagaskarskiego są centralne i zachodnie obszary Afryki o klimacie tropikalnym (m.in. Ghana, Sierra Leone, Nigeria, Liberia, Etiopia, Kamerun). Pieprz melegueta najlepiej wzrasta, jeśli temperatury w ciągu dnia utrzymują się na poziomie 21-28°C, ale toleruje również szerszy zakres temperatur: 10-34°C. Najkorzystniejsze warunki dla rośliny to żyzna, przepuszczalna gleba o pH wynoszącym między 5,5-6,5 oraz stanowisko wzrostu w półcieniu. Dziko rosnącą można spotkać w zacienionych miejscach leśnych o wilgotnej glebie.

Aframomum melegueta jest byliną o silnych i stosunkowo krótkich kłączach (2-3 mm średnicy), z których wyrastają liście odziomkowe. Aframon madagaskarski składa się z luźno zebranych liściastych pędów, dorastających do 1-1,5 m wysokości. Liście rośliny określa się jako wąskoeliptyczne. Są długie, podobne do trzciny i wydzielają przyjemny zapach. Wymiary blaszki liściowej wynoszą średnio 15-25 cm długości oraz 1,5-3 cm szerokości.

Na szczytach pędów kwiatowych u podstawy pieprzu melegueta pojawiają się okazałe kwiaty przypominające storczyki, o jednej płaszczyźnie symetrii (kwiaty grzbieciste). Kielich kwiatowy jest nagi, spiczasty i ma długość około 4,5 cm. Warżka kwiatowa ma kolor jasnofioletowy, różowy bądź biały, z żółtą plamką u podstawy.

Owoce są jajowate i zaopatrzone w rurkowaty dziób (5,5 cm długości), który nadaje im wygląd przypominający figę bądź gruszkę. Dojrzałe owoce mają kolor czerwony, a ich powierzchnia jest mocno pomarszczona. Galaretowate wnętrze owoców skrywa kilkadziesiąt żółtawobrunatnych nasion o nieregularnym kształcie (4-3 mm średnicy). Nasiona mają ostry smak (podobny do imbiru i kardamonu) oraz są mocno aromatyczne (połączenie zapachu imbiru i pieprzu cayenne).

Aframomum melegueta stanowi źródło wielu substancji biologicznie czynnych, m.in. alkaloidów, saponin, fenoli, garbników oraz flawonoidów. Do najważniejszych związków zawartych w roślinie zalicza się 6-paradol, 6-gingerol, 8-gingerol, rac-6-dihydroparadol oraz 6-shogaol. Ponadto z pieprzu melegueta wyizolowano triterpenoid pentacykliczny (kwas oleanolowy), arktigeninę i izoarktigeninę (inaczej buplerol), apigeninę, (E)-14-hydroxy-15-norlabda-8(17),12-dien-16-al, labda-8(17),12-dien-15,16-dial, 16-oxo-8(17),12(E)-labdadien-15-oic acid oraz 5-hydroxy-7-methoxyflavone.

Składowymi olejku eterycznego są m.in. sabinen, α-pinen, α-kariofilen, β-kariofilen, humulen, eugenol i eukaliptol.

Nasiona aframonu zawierają również składniki mineralne (wapń, fosfor, potas, magnez, sód, żelazo, cynk, mangan i miedź) oraz witaminy (tiamina, ryboflawina, niacyna i kwas askorbinowy).

Aframon madagaskarski wykazuje silne działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Ekstrakt z rośliny hamował wzrost klinicznie istotnych bakterii chorobotwórczych, takich jak Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Proteus sp., Salmonella sp., Bacillus sp., Escherichia coli, Klebsiella sp., oraz patogennych grzybów: Saccharomyces sp., Aspergillus i Candida. Diterpenoidy labdanowe zawarte w ekstrakcie acetonowym z kłączy pieprzu melegueta (zerumina A, (E)-labda8(17),12-diene-15,16-dial) były skuteczne wobec bakterii Gram-dodatnich takich jak Escherichia coli i Listeria monocytogenes. Ograniczyły również wzrost szczepów MRSA, czyli gronkowca złocistego opornego na metycylinę (methicillin-resistant Staphylococcus aureus), w sposób silniejszy niż powszechnie stosowane antybiotyki – ampicylina, gentamycyna i wankomycyna.

Flawonoidy oraz fenole obecne w aframonie madagaskarskim warunkują jego działanie hepatoprotekcyjne. Udowodniono, że wodne, metanolowe oraz chloroformowe ekstrakty z nasion Aframomum melegueta mają właściwości ochronne na wątrobę dzięki swojej aktywności przeciwutleniającej (wymiatanie wolnych rodników) w komórkach wątroby. Sprzyjają zachowaniu rezerw zredukowanego glutationu wątrobowego oraz obniżają poziom aminotransferazy alaninowej ALT, czynnika martwicy nowotworów TNF-α, interleukiny IL-1β oraz kaspazy 3 i 9.

Poza działaniem przeciwutleniającym aframon tłumi reakcje zapalne w obrębie narządu oraz hamuje procesy apoptozy hepatocyców.

Związki czynne Aframomum melegueta mają potencjał przeciwnowotworowy.

Związki (6-paradol, 6-shogaol, 6-gingerol, kwas oleanolowy i akarboza) wyizolowane z aframonu madagaskarskiego mają właściwości przeciwcukrzycowe. Ich działanie polega m.in. na hamowaniu enzymów rozkładających polisacharydy w obrębie jelit (α-amylazy, α-glukozydazy), które zapobiegają hiperglikemii poposiłkowej.

Ekstrakty z aframonu madagaskarskiego wpływają na proces hematopoezy. Zwiększeniu ulega liczba trombocytów (płytek krwi) oraz hemoglobiny.

Badania in vitro oraz in vivo potwierdzają hamowanie procesu zapalnego przez substancje czynne pieprzu melegueta. Mechanizm tego działania jest złożony i wynika m.in. z hamowania aktywności enzymu COX-2 (cyklooksygenazy indukowanej) oraz zmniejszania ekspresji genu prozapalnego interleukiny-1 beta (IL-1β). Za to działanie odpowiada głównie 6-paradol, 6-gingerol oraz 6-shogaol.

W doświadczeniu z wykorzystaniem myszy ekstrakt z nasion Aframomum melegueta wykazał działanie pobudzające termogenezę. Wymagane są dalsze badania w tym zakresie, aby móc wykorzystać roślinę do wzbogacania suplementów diety i żywności funkcjonalnej o działaniu termogenicznym.

Bada się wpływ aframonu na potencję.

Ekstrakt z aframonu madagarskiego wykazuje aktywność antynocyceptywną, co potwierdzono w testach na zwierzętach. Stwierdzono, że badany ekstrakt roślinny hamuje ból zapalny (zależnie od dawki), natomiast nie ma wpływu na ból neurogenny.

Nie ma danych literaturowych na temat odpowiedniego dawkowania aframonu madagaskarskiego w suplementach diety. Kwestia ta wymaga badań.

Wydaje się, że Aframomum melegueta w niskich dawkach nie stanowi zagrożenia dla zdrowia osób dorosłych (w Afryce stosuje się go jako przyprawę).

Ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa nie zaleca się suplementacji pieprzu melegueta przez kobiety ciężarne i karmiące piersią.

W badaniu in vitro wykazano, że aframon madagaskarski wpływa hamująco na aktywność trzech głównych podgrup enzymów mikrosomalnych podrodziny CYP3A, tj. CYP3A4, CYP3A5 i CYP3A7. Działanie to może zakłócać metabolizm niektórych leków i mieszanek ziołowych.

Dowiedziono, że wysokie dawki etanolowego ekstraktu z nasion aframonu madagaskarskiego (450 i 1500 mg/kg masy ciała) mogą działać uszkadzająco na wątrobę.