Łopian większy — nie tylko „rzepy” na psim ogonie

Łopian większy Arctium lappa to roślina o znanych właściwościach prozdrowotnych. W ziołolecznictwie wykorzystywany jest najczęściej korzeń łopianu, ale zastosowanie mają również jego liście i nasiona. Liście zbierane są z roślin jednorocznych przed kwitnięciem i są suszone w temperaturze nieprzekraczającej 40 stopni Celsjusza. W literaturze można odnaleźć opisy zastosowania świeżych liści Arctium lappa. Dojrzałe owoce są gromadzone jesienią. Poddaje się je procesom osuszania, oczyszczania i ponownego suszenia na słońcu. Radix Bardanae jest zbierany jesienią pierwszego roku wzrostu rośliny lub wiosną drugiego roku.

W ziołolecznictwie wykorzystuje się suszone, całe lub cięte korzenie łopianu większego. Właściwości lecznicze łopianu były doceniane już w czasach starożytnych. Tradycyjna medycyna chińska uważa go za zioło pomocne w leczeniu chorób układu oddechowego, w tym zapalenia płuc. Doceniano przede wszystkim jego właściwości antybiotyczne, napotne, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne. W Japonii, Chinach oraz Korei łopian większy jest traktowany jako warzywo i spożywany po obróbce termicznej bądź świeży np. w postaci sałatek. Medycyna ludowa Europy opisuje Arctium lappa jako środek odtruwający krew ze szkodliwych produktów przemiany materii.

Zewnętrznie tworzono z niego papki i przykładano w razie zwichnięć, urazów i złamań kości. Świeże liście łopianowe, macerowane przez noc w occie, są nadal wykorzystywane przez reumatyków do okładania bolących miejsc. Zmniejszają obrzęki towarzyszące dnie moczanowej, a także przyspieszają wchłanianie guzów i siniaków.

Wewnętrznie stosowane napary i odwary z łopianu przynoszą ulgę w problemach trawiennych. Zmniejszają stan zapalny żołądka i są polecane dla wrzodowców. Działają ochronnie na wątrobę, żółciopędnie i poprawiają przemianę materii. Można nimi płukać zmienioną chorobowo jamę ustną w przypadku dokuczliwych aft czy zaczerwienienia dziąseł. Łagodzą ból gardła.

Dawniej łopian był uważany za antidotum na skrofuły (gruźlica węzłów chłonnych) oraz sifilis (kiła).

Obecnie jest rośliną popularną w zwalczaniu chorób skórnych. Stosuje się go na suchą, swędzącą i łuszczącą się skórę. Jednocześnie Arctium lappa reguluje pracę gruczołów łojowych i pomaga zwalczyć zmiany trądzikowe. Hamuje łysienie poprzez wzmocnienie osłabionych cebulek włosowych oraz zmniejsza przetłuszczanie się skóry głowy. Na polskim rynku aptecznym znajdziemy łopian większy w postaci leków i suplementów diety. Roślina stanowi także bardzo popularny składnik wielu produktów kosmetycznych.

Produkt leczniczy Łopian korzeń, 50 g firmy Kawon jest przeznaczony do sporządzenia odwaru o przeznaczeniu zewnętrznym. Może być stosowany do płukania owłosionej skóry głowy jako środek wzmacniający włosy oraz w łojotokowych zmianach skórnych. Sok z korzenia łopianu Bardanae radicis recentis succus stanowi składnik leczniczego preparatu złożonego Immunofort. Jest to płyn doustny przeznaczony do krótkoterminowego leczenia przeziębień oraz zapobiegawczo w skłonnościach do częstych infekcji.

Poza lekami łopian znajdziemy w suplementach diety pomocnych np. w utrzymaniu prawidłowego poziomu glukozy we krwi. Dodaje się go również do kapsułek wspomagających zdrowie włosów, skóry i paznokci oraz do preparatów witaminowych. Producenci kosmetyków chętnie wykorzystują pielęgnacyjne właściwości łopianu większego. Arctium lappa stanowi popularny składnik szamponów, wcierek, odżywek, lotionów i maseczek. Ekstrakt z korzenia łopianowego reguluje wydzielanie sebum, wzmacnia cebulki włosów i pomaga odbudować ich mocną łodygę. Preparaty z łopianem pielęgnują skórę głowy i zmniejszają podrażnienia (kremy, balsamy, pomady, kremy do podrażnionej skóry rąk). Są polecane dla osób cierpiących na łojotokowe zapalenie skóry, łupież łojotokowy, pęcherzycę łojotokową i rybią łuskę. Dodatek łopianu znajdziemy w mydłach roślinnych, piankach, tonikach i kremach adresowanych do osób z cerą problematyczną i trądzikową. Roślina bywa składnikiem naturalnych dezodorantów. Na rynku znajdziemy żele do higieny intymnej zawierające wyciąg z Radix Bardanae. Kosmetyki te koją i wspierają regenerację błony śluzowej w przypadku infekcji. Korzeń łopianu jest składnikiem rozgrzewającej maści borsuczej, która wspomaga pracę układu oddechowego, rozluźnia napięte mięśnie i ułatwia odkrztuszanie.

Poza zastosowaniem w ziołolecznictwie korzeń i liście Arctium lappa stanowią źródło spożywczego aromatu.

Łopian większy (łac. Arctium lappa) to dwuletnia roślina należąca do rodziny astrowatych Asteraceae. Występuje na obszarach Europy, Azji Północnej oraz Ameryki Północnej i Południowej. W Polsce jest gatunkiem rodzimym. Jako pospolity chwast porasta najczęściej tereny ruderalne, łąki, miejsca w pobliżu zbiorników wodnych, przydrożne rowy, ugory oraz widne zarośla. Bywa uprawiany w przydomowych ogródkach. Łopian większy preferuje gleby przepuszczalne, wilgotne, lekko kwaśne, obojętne bądź lekko zasadowe, bogate w azot. Może wzrastać na stanowiskach półcienistych. Jest rośliną klimatu umiarkowanego (zakres temperatur 18-28°C) i należy do gatunków wrażliwych na mróz. Arctium lappa osiąga rozmiary do 1,5-2 m wysokości.

Łopian ma mocną, wzniesioną łodygę z licznymi rozgałęzieniami i żeberkowaną powierzchnią. Korzeń palowy łopianu większego jest okazały (do 0,5 m długości i ok. 3 cm średnicy) i mięsisty. Ma biały bądź szarawy kolor, a w przekroju przyjmuje walcowato-wrzecionowaty kształt. Wykorzystywany w lecznictwie korzeń Radix Bardanae ma słaby zapach, a jego smak określany jest jako słodkawo-gorzkawy. Liście odziomkowe łopianu tworzą przyziemną rozetę. Są duże (około 40-50 cm długości oraz 15-20 cm szerokości), a blaszka liściowa charakteryzuje się sercowato-jajowatym kształtem. Dolna powierzchnia liścia jest szarawa i delikatnie owłosiona, natomiast górna – zielona i naga. Brzeg blaszki liściowej jest gładki bądź delikatnie ząbkowany. Liście mają długie ogonki (ok. 20-30 cm). Okres kwitnienia Arctium lappa przypada na miesiące letnie (lipiec-sierpień). Pojawiające się kwiaty mają fioletowy kolor i rurkowaty kształt. Tworzą kwiatostany w formie kulistych koszyczków umieszczonych na szypułkach. Koszyczki są ułożone w baldachogrona. Okrywa kwiatostanów jest zielona, okazała i ma liczne szczytowe haczyki. Po przekwitnięciu rozsiewanie nasion jest ułatwione dzięki czepnym haczykom. Owocem łopianu większego są niełupki z delikatnymi włoskami. Kojarzone z łopianem „rzepy” to owocostany Arctium lappa.

Łacińska nazwa łopianu większego pochodzi od słów arctos (z greckiego niedźwiedź) oraz lappa (przyczepiać się). Ludowe określenia rośliny to łopuch, rzep, dziad.

Liście Arctium lappa zawierają związki z grupy seskwiterpenów i triterpenów (alkohole terpenowe i estry triterpenowe, daukosterol), olejek eteryczny, nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe, kwasy fenolowe (m.in. kwas kawowy), substancje śluzowe, garbniki oraz witaminę C. Suszone liście są bogatym źródłem m.in. arktiolu, dehydrofukinonu, eremofilenu, eudesmolu, fukinanolidu, fukinonu i petasitolonu. W świeżych liściach wyodrębniono onopordopikrynę.

Składnikami nasion łopianu większego są kwasy tłuszczowe (m.in. kwas linolowy, kwas oleinowy, kwas oktadekatrienowy, kwas palmitynowy, kwas stearynowy, kwas eikozatrienowy, kwas arachidonowy, kwas mirystynowy, kwas linolenowy). Poza nimi nasiona są bogate w lignany, wśród których można wymienić arktyinę, matairezinol, arktygeninę, lappaol A, lappaol B, lappaol C, lappaol D, lappaol E, lappaol F oraz lappaol H, neoarktynę A, neoarktynę B i diarktygeninę.

Składnikami korzenia łopianu są substancje lotne (olejek eteryczny stanowi niewiele, bo ok. 0,06-0,18% masy surowca), węglowodory i aldehydy alifatyczne, kwasy organiczne, inulina, seskwiterpeny (m.in. α-guajen, cyperen, kwas kostynowy), lappafeny (połączenia laktonów seskwiterpenowych z arktynalem, m.in. lappafen A, lappafen B wyizolowane ze świeżego korzenia), poliacetyleny bezsiarkowe, tiofeny (poliacetyleny zawierające siarkę, m.in. arktinal, arktinol A, arktinol B, arktinon A, arctinon B), fenolokwasy (kwas chlorogenowy, kwas izochlorogenowy, kwas kawowy, pochodne kwasu chinowego), garbniki i lignany. Pozostałymi związkami obecnymi w Radix Bardanae są sterole roślinne (np. sitosterol, stigmasterol), kwasy tłuszczowe (np. kwas linolenowy, kwas linolowy, kwas mirystynowy, kwasy palmitynowy i stearynowy), aminokwasy i bajkalina.

Łopian większy ma pewien potencjał przeciwnowotworowy. Zawarte w roślinie lignany (głównie arktyina) hamowały proliferację komórek badanych nowotworów, tj. kostniakomięsaka, raka płuc, raka jelita grubego, szyjki macicy i piersi, czerniaka, raka prostaty oraz transformowane komórki nerek. Najprawdopodobniej właściwości antyproliferacyjne wynikały z zahamowania cykliny D1, co uniemożliwiło przejście komórek nowotworowych z fazy G1 do S podczas podziałów komórkowych. Trwają badania nad wykorzystaniem związków czynnych łopianu większego, tj. arktygeniny, (+)-7,8-didehydroarktygeniny oraz (-)-matairezynolu, w nowych strategiach przeciwnowotworowych (hipertermia). Wymienione substancje łopianowe wykazały pewną aktywność hamującą białka szoku cieplnego HSP. W jednym z doświadczeń metanolowy wyciąg z owoców Arctium lappa (100 µg/ml) stłumił ekspresję HSP, która została wywołana szokiem cieplnym. Ponadto błonnik pozyskany z korzeni łopianu większego wykazał działanie antymutagenne u szczurów poddawanych działaniu sztucznych barwników spożywczych. Za tę aktywność rośliny odpowiada najprawdopodobniej związek lignanopodobny o wysokiej masie cząsteczkowej wyizolowany z Radix Bardanae.

Metanolowy ekstrakt z nasion Arctium lappa przebadano pod kątem właściwości przeciwzapalnych i antyoksydacyjnych, stosując model in vitro z wykorzystaniem makrofagów linii komórkowej 264,7. Analizowano wpływ substancji lignanowych, tj. izolappaolu C, lappaolu C, lappaolu D, lappaolu F i diarktygeniny, na wytwarzanie tlenku azotu w komórkach żernych stymulowanych lipopolisacharydem. Lappaol F i diarktygenina skutecznie hamowały wytwarzanie tlenku azotu, natomiast pozostałe związki były nieaktywne. W kolejnym badaniu diarktygenina okazała się skutecznie zmniejszać produkcję mediatorów stanu zapalnego, tj. dinoprostu PGE2 oraz interleukiny 6 IL-6 w aktywowanych makrofagach. U podstaw mechanizmu tego działania najprawdopodobniej leży hamowanie aktywacji jądrowego czynnika transkrypcyjnego NF-κB, co w rezultacie zmniejsza ekspresję genów prozapalnych. Arktyina zawarta w łopianie również wykazuje właściwości przeciwzapalne oraz antyalergiczne. W badaniach in vitro hamowała degranulację i uwalnianie cys-leukotrienów. Podczas eksperymentów na myszach hamowała ostre skórne reakcje alergiczne. Polisacharydy wyizolowane z liści łopianu większego zmniejszyły peroksydację lipidów lecytyny sojowej indukowaną rodnikiem hydroksylowym (doświadczenia in vitro).

Suchy ekstrakt wodny z korzeni łopianu większego działał hepatoochronnie u szczurów, które były poddawane uszkadzającemu działaniu etanolu i/lub tetrachlorku węgla. Najprawdopodobniej ochrona wątroby przez łopian wynikała z jego zdolności do niwelowania powstających rodników tlenowych.

Inulina zawarta w korzeniu łopianu większego warunkuje jego właściwości prebiotyczne, co zostało potwierdzone badaniami. W modelu in vitro bakterie z rodzaju Lactobacillus oraz Bifidobacterium wykazały bardziej intensywny wzrost na podłożu wzbogaconym o wyciąg z Arctium lappa.

Działanie hipoglikemiczne składników łopianu większego nie zostało do końca udowodnione. Część badań na zwierzętach wykazało obniżenie poziomu glukozy we krwi zwierząt pod wpływem związków czynnych Arctium lappa. Etanolowe ekstrakty z korzenia łopianu większego badano na szczurach z cukrzycą. Doustnie podawany ekstrakt rośliny spowodował spadek poziomu glukozy we krwi i wzrost stężenia insuliny (w porównaniu z grupą kontrolną zwierząt). Stwierdzono również pozytywny wpływ łopianu na profil lipidowy (spadek cholesterolu całkowitego, trójglicerydów i lipoprotein o małej gęstości) oraz poprawę wskaźników cukrzycowych (obniżenie stężenia mocznika i poziomu kreatyniny w surowicy oraz spadek ilości dialdehydu malonowego w wątrobie i nerkach). Inne badania z wykorzystaniem myszy nie wykazały efektu hipoglikemicznego doustnie podawanych ekstraktów z Arctium lappa. W jednym z doświadczeń aplikacja przez 28 dni odwaru łopianowego nasiliła hiperglikemię myszy z cukrzycą indukowaną streptozocyną. Doszło również do spadku masy ciała zwierząt.

Flawonoidy oraz substancje garbnikowe zawarte w Arctium lappa warunkują działanie przeciwdrobnoustrojowe rośliny. Wykazano, że liście łopianu większego zahamowały wzrost takich gatunków, jak Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Lactobacillus acidophilus, Streptococcus mutans i Candida albicans. W kolejnym doświadczeniu etanolowy ekstrakt z nasion łopianu większego o stężeniu 2% zahamował wzrost mikroskopijnego grzyba chorobotwórczego Aspergillus parasiticus.

Ekstrakt z owoców łopianowych wpływa korzystnie na stan skóry, co zbadano wykorzystując modele in vitro przy użyciu ludzkich fibroblastów oraz komórek dendrytycznych monocytów. Stwierdzono, że substancje zawarte w owocach Arctium lappa stymulują syntezę prokolagenu i zwiększają ekspresję syntazy hialuronianu-2. Arktyina zawarta w roślinie wywoływała efekt przeciwzapalny (spadek syntezy interleukiny 6 IL-6 oraz czynnika martwicy nowotworów TNF-alfa).

Ze względu na doniesienia o stymulowaniu macicy przez preparaty z łopianem większym nie należy go stosować w okresie ciąży. Brakuje danych odnośnie przenikania substancji czynnych Arctium lappa do mleka matek karmiących.

Stosowanie produktu leczniczego KORZEŃ ŁOPIANU 50 g, KAWON dostępnego na polskim rynku:

• zewnętrznie do płukania owłosionej skóry głowy jako środek wzmacniający włosy oraz w łojotokowych zmianach skórnych;
• 1 łyżkę rozdrobnionych korzeni (ok. 5 g) zalać 1 szklanką (200 ml) ciepłej wody i ogrzewać do wrzenia; gotować pod przykryciem przez 3 minuty, następnie odstawić na 15 minut i przecedzić; gotowy odwar stosować do obmywań i okładów na owłosioną skórę głowy.

Przykładowe przepisy medycyny ludowej z wykorzystaniem Arctium lappa:

• Nalewka łopianowa Tinctura Bardanae – wykonuje się ją w proporcji 1 część rozdrobnionego surowca (świeżego bądź suszonego) i 3 części alkoholu 40-60%. Łopian umieszczamy w szklanym słoju i zalewamy alkoholem. Całość odstawiamy w ciemne i chłodne miejsce na okres miesiąca, po tym czasie przecedzamy i rozlewamy do szklanych buteleczek. Nalewką można przecierać chorobowo zmienione miejsca na skórze (po rozcieńczeniu wodą) bądź stosować doustnie.
• Sok z łopianu – oczyszczony z ziemi korzeń łopianu kroimy na mniejsze kawałki i wyciskamy z nich sok przy pomocy gazy/ czystej ściereczki (można posłużyć się sokowirówką bądź wyciskarką). Nadaje się do przechowywania w lodówce do 7 dni.
• Olejek łopianowy Oleum Bardanae – świeży korzeń łopianu oczyszczamy i kroimy na mniejsze części, zalewamy oliwą z oliwek (przykładowe ilości to 3 garście surowca na 1 litr oliwy). Całość odstawiamy w ciepłe i słoneczne miejsce na okres 14 dni. Od czasu do czasu wstrząsamy naczyniem. Po 2 tygodniach dokładamy świeży, pocięty korzeń i odstawiamy na kolejne 10 dni. Po tym czasie gotowy olej filtrujemy. Można stosować go zewnętrznie np. do masażu skóry głowy przy problemie wypadających włosów.
• Intrakt – około pół szklanki surowca roślinnego (korzeń lub liście łopianu) rozdrabniamy i umieszczamy w szklanym naczyniu. Surowiec zalewamy podgrzanym do temperatury 70-80°C alkoholem 40% w ilości 400 ml. Pozostawiamy na okres 10 dni, a następnie filtrujemy.

Etanolowy ekstrakt z korzenia łopianu większego jest słabym inhibitorem cytochromu P450 CYP3A4, CYP19 oraz CYP2C19. W literaturze nie opisano jednak interakcji rośliny z substancjami leczniczymi/ziołami. Nie udowodniono również efektu addytywnego podczas stosowania Arctium lappa z roślinami o działaniu moczopędnym.

Łopian większy może wywołać pojawienie się skórnych reakcji niepożądanych, w tym świądu, zaczerwienienia, kontaktowego zapalenia skóry, rumieniowo-wysiękowego zapalenia skóry i innych reakcji o podłożu alergicznym. Reakcje te najprawdopodobniej wynikają z obecności laktonów seskwiterpenowych w roślinie.

W literaturze opisano przypadek szoku anafilaktycznego u mężczyzny, który spożył gotowane łodygi łopianu (trudności w oddychaniu, spadek ciśnienia tętniczego krwi).

Podejrzewa się, że Arctium lappa może stymulować skurcze macicy, stąd nie należy go stosować w okresie ciąży.

Brakuje danych na temat możliwych objawów przedawkowania łopianu większego.