Dziwaczek pospolity — roślina ozdobna i lecznicza

Dziwaczek pospolity (łac. Mirabilis jalapa) to wieloletnia roślina należąca do rodziny nocnicowatych Nyctaginaceae. Inaczej nazywany jest dziwaczkiem peruwiańskim. Angielskie określenie rośliny to four o’clock flower i odnosi się do późnego otwierania kielichów kwiatowych w ciągu dnia. Mirabilis jalapa pochodzi z terenów Ameryki Południowej i został rozpowszechniony w wielu rejonach świata o klimacie umiarkowanym oraz tropikalnym.

W Polsce dziwaczek jest rośliną jednoroczną, uprawianą w celach ozdobnych, także w donicach. Jest gatunkiem światłolubnym. Preferuje glebę wilgotną, żyzną, o obojętnym odczynie pH. Ta krzaczasta roślina osiąga średnią wysokość ok. 0,6-1 m i rozrasta się na taką samą szerokość. Ma grube, mięsiste korzenie o bulwiastej strukturze. Ich średnica dochodzi nawet do 10 cm, a waga korzeni w sprzyjających warunkach klimatycznych może wynieść nawet 18 kg i więcej. Łodygi dziwaczka pospolitego są grube i mocno rozgałęziające się już od samej nasady. Ich powierzchnia jest naga bądź delikatnie omszona. Blaszki liściowe Mirabilis jalapa mają kształt jajowato-sercowaty i jasnozielony kolor. Ich średnia długość wynosi 5-10 cm, natomiast szerokość to 3,5-7,5 cm.

Okres kwitnienia dziwaczka pospolitego przypada na miesiące letnie (lipiec-wrzesień). Kwiaty przyjmują różnorakie zabarwienie (odcienie czerwieni, pomarańczowego i żółtego, bieli, a także kolory mieszane). Zdarza się, że na różnych pędach tej samej rośliny wyrastają kwiaty o odmiennym kolorze. Kwiaty mają rurkowato-lejkowaty kształt i wydzielają przyjemną woń. Rozkwitają późnym popołudniem, co jest charakterystyczne dla dziwaczka. W nocy wydzielają silny zapach przyciągający owady (m.in. nocne motyle, które je zapylają), natomiast rankiem przekwitają. Kwiaty są często zebrane w grupy po 3 sztuki. Okrywa kwiatowa składa się z 5 płatków, otacza 3-6 pręcików i 1 słupek.

Owocami dziwaczka pospolitego są elipsoidalne, jednoziarniste orzechy o długości 7-9 mm. Po dojrzewaniu ich powierzchnia staje się czarna i pomarszczona. Ziarna pyłku Mirabilis jalapa są spłaszczone i mają sferoidalny kształt. Ich średnica wynosi średnio między 125-140 μm, natomiast grubość –10-15 μm. Są zaopatrzone w mikroskopijne kolce (0,5-1 μm).

Dziwaczek pospolity Mirabilis jalapa to roślina od lat stosowana w medycynie ludowej Ameryki Południowej. Meksykanie używają liści byliny do leczenia schorzeń przewodu pokarmowego, np. biegunki oraz kolkowego bólu brzucha. Napary z liści są tradycyjnym środkiem na dolegliwości układu moczowo-płciowego, działają bowiem spazmolitycznie na mięśnie gładkie oraz dezynfekują. Podaje się je kobietom z bolesnymi miesiączkami oraz przy zaburzeniach cyklu menstruacyjnego.

Sok otrzymany z liści dziwaczka jest tradycyjnie stosowany w przypadku żółtaczki i zapalenia wątroby. Zakrapia się go do gałki ocznej w razie stanu zapalnego spojówki, a także do bolącego ucha. Liście gotuje się i zjada w całości w celu zmniejszenia różnych bólów ciała. Po zmieszaniu z solą i po maceracji można wykorzystać je zewnętrznie do okładów na obolałe stawy oraz mięśnie. Z liści tworzy się pastę, którą można nakładać na chorobowo zmienioną skórę (wykwity skórne) oraz trudno gojące się rany. Pasta ma również działanie wybielające. Liście rośliny można smażyć na maśle i przykładać na ropnie skórne oraz czyraki.

Korzeń jest traktowany jako afrodyzjak oraz lekarstwo łagodzące syfilis. Tradycyjnie stosuje się go w razie gromadzenia płynów w ciele oraz w razie powiększenia węzłów chłonnych.

W medycynie chińskiej dziwaczek pospolity jest uważany za roślinę przeciwcukrzycową. Odwar z liści podaje się także w przypadku chorób nerek i pęcherza moczowego, natomiast z łodyg – jako środek tonizujący organizm. Napar z nasion oraz kwiatów dziwaczka pospolitego jest używany na terenie Azji do usuwania piegów. W Pakistanie odwar z łodyg i liści dziwaczka podaje się chorym na dur brzuszny, w Meksyku zaś jest używany do leczenia czerwonki.

Japończycy wykorzystują zmielone nasiona Mirabilis jalapa jako puder kosmetyczny. Kwiaty dziwaczka pospolitego są moczone w wodzie w celu otrzymania szkarłatnego barwnika, użytecznego w kuchni do nadawania kolorów ciastom i galaretkom.

Dziwaczek pospolity jest rośliną bogatą w substancje biologicznie aktywne. Korzenie Mirabilis jalapa zawierają alkaloid trygonelinę, fitosterole (m.in. β-sitosterol, daukosterol i stigmasterol), rotenoidy (mirabijalon A, B, C, D1) oraz białka.

Z liści wyizolowano flawonoidy (m.in. kwercetynę), fitosterole, kwasy organiczne (np. kwas winowy, kwas cytrynowy), aminokwasy (walinę, tryptofan, alaninę, glicynę) oraz O-metylodopaminę.

Kwiaty są źródłem głównie flawonoidów i antocyjanów. Występują w nich substancje, takie jak miraksantyna I-III, wulgoksantyna i betaksantyna. W łodygach odkryto znaczne ilości alkaloidów, węglowodanów, węglowodorów nienasyconych, flawonoidów oraz substancji garbnikowych.

Nasiona dziwaczka zawierają kwasy tłuszczowe, aminokwasy (argininę, histydynę, glicynę, treoninę, tyrozynę) oraz peptydy o działaniu przeciwdrobnoustrojowym, oznaczone jako Mj-AMP-1 i Mj-AMP-2.

Substancje zawarte w dziwaczku pospolitym warunkują jego działanie spazmolityczne na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. W kwiatach Mirabilis jalapa odnaleziono związki działające spazmolitycznie (boeravinon F, glukozyd sitosterolu i kwas ursolowy), jednak mechanizm tego działania nie został poznany.

Dziwaczek pospolity wykazuje właściwości nefroprotekcyjne. Dziwaczek pospolity zapobiega zmianom hematologicznym wywoływanym przez acetaminofen i wykazuje dodatkowo aktywność przeciwutleniającą. Stwierdzono wzrost aktywności nerkowej dysmutazy ponadtlenkowej, katalazy oraz peroksydazy glutationowej pod wpływem dziwaczka. Zwiększeniu uległa ilość nerkowego glutationu. Odnotowano obniżenie stężenia dialdehydu malonowego w nerkach pod wpływem rośliny. Mirabilis jalapa zapobiegał również zmianom histopatologicznym w obrębie nerek szczurów.

Alkoholowy wyciąg z korzeni dziwaczka pospolitego wykazał aktywność hipoglikemiczną u szczurów i myszy z indukowaną cukrzycą. Dodatkowo zaobserwowano pozytywny wpływ rośliny na profil lipidowy zwierząt. Potencjalnie dziwaczek pospolity mógłby służyć do produkcji żywności funkcjonalnej dla osób z cukrzycą typu II i zaburzeniami metabolicznymi (hiperlipidemia).

W jednym z doświadczeń sprawdzano hepatoochronne właściwości etanolowego ekstraktu z liści dziwaczka pospolitego wobec toksyczności wątrobowej indukowanej lekami przeciwgruźliczymi. Zastosowanie dziwaczka pospolitego zapobiegało znacznemu podwyższeniu poziomu enzymów wątrobowych. Wyciągi roślinne przywróciły również prawidłowy poziom przeciwutleniaczy wątrobowych (dysmutazy ponadtlenkowej, katalazy, glutationu), obniżonych lekami przeciwgruźliczymi.

Wodny ekstrakt z liści dziwaczka pospolitego był oceniany pod kątem właściwości hamujących stan zapalny.

Mirabilis Jalapa wykazuje działanie przeciwwirusowe, najprawdopodobniej dzięki zawartości związków zwanych białkami inaktywującymi rybosomy (Mirabilis anti-viral protein, w skrócie MAP). Białka te występują w niektórych roślinach wyższych, również w korzeniach dziwaczka pospolitego. MAP jest skuteczne w szerokim spektrum wirusów (roślinnych, ludzkich, zwierzęcych).

Związki fenolowe zawarte w dziwaczku pospolitym wykazały aktywność przeciwgrzybiczą wobec Candida albicans.

W jednym z doświadczeń przebadano aktywność dziwaczka pospolitego wobec bakterii Gram-dodatnich, tj. Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, i bakterii Gram-ujemnych, tj. Escherichia coli i Pseudomonas aeruginosa. Metanolowy wyciąg z łodygi silnie hamował rozwój gatunków Gram-dodatnich, natomiast dichlorometanowy ekstrakt wykazywał znaczące działanie przeciwbakteryjne przeciwko bakteriom Gram-ujemnym. Etanolowy wyciąg z kwiatów rośliny skutecznie hamował wzrost bakterii Staphylococcus aureus, Salmonella typhi, Escherichia coli, Bacillus subtilis, Vibrio cholera, Serratia marcescens i Pseudomonas aeruginosa. Właściwości przeciwbakteryjne Mirabilis jalapa są przypisywane m.in. wysokiej zawartości substancji garbnikowych w roślinie. Skuteczność przeciwdrobnoustrojową wykazują ekstrakty alkoholowe z dziwaczka pospolitego, podczas gdy wyciągi wodne z poszczególnych części byliny najczęściej nie hamują testowanych szczepów bakterii.

Dziwaczek pospolity jest roślinnym źródłem substancji o znacznym potencjale przeciwutleniającym.

Młode i delikatne liście Mirabilis jalapa są gotowane i zjadane jako warzywo, nasiona natomiast miażdży się i używa zamiennie z pieprzem.

Sok pozyskiwany z liści dziwaczka pospolitego jest spożywany doustnie (problemy trawienne, choroby wątroby, infekcje układu moczowo-płciowego) bądź aplikowany na chorobowo zmienioną skórę i błony śluzowe, tj. wkrapia się go do bolącego ucha czy do oczu w razie stanów zapalnych spojówek, można go też użyć do płukania zaczerwienionego gardła.

Liście Mirabilis jalapa po zmiażdżeniu i wymieszaniu z solą są przykładane do opuchniętych i bolących stawów oraz mięśni (zwichnięcia, skręcenia, złamania).

Według dr. Henryka Różańskiego:

Z korzeni oraz ziela dziwaczka pospolitego można sporządzić nalewkę przy użyciu alkoholu o stężeniu 40-60%. Doustne dawkowanie nalewki to 5-10 ml 2 razy dziennie (po rozcieńczeniu w proporcji 1:3). Nalewka może być stosowana na skórę i błony śluzowe.

Dziwaczek pospolity może powodować niepożądane reakcje skórne (zaczerwienienie, świąd, pieczenie, wysypka, miejscowe zapalenie kontaktowe). Spożycie rośliny wiąże się z ryzykiem wystąpienia dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (ból brzucha, nudności, wymioty, biegunka) oraz ogólnoustrojowych reakcji alergicznych.

Przedawkowanie Mirabilis jalapa wywołuje efekt narkotyczny podobny jak po zażyciu LSD (zmiany nastroju, działanie halucynogenne).

Dziwaczkowi pospolitemu przypisuje się działanie poronne (stymulacja mięśni macicy). Nie należy go stosować w ciąży.