Jeżówka purpurowa — zastosowanie i wskazania

W farmakologii stosuje się ziele jeżówki purpurowej, czyli całe lub pocięte suszone części nadziemne Echinacea purpurea zbierane w okresie kwitnienia. Z ziela jeżówki pozyskuje się sok, który służy do produkcji płynnych produktów leczniczych, a w formie wysuszonej – do tworzenia stałych (tabletki, kapsułki) bądź półstałych produktów farmaceutycznych (maści, żele itp.). W medycynie wykorzystuje się również korzeń rośliny poddany ekstrakcji za pomocą etanolu lub wody. Następnie rozpuszczalnik odparowuje się w celu stworzenia ekstraktu suchego. Ekstrakt z korzenia wchodzi w skład preparatów stałych do połykania (tabletek, kapsułek) bądź suplementów przeznaczonych na błony śluzowe (tabletki i pastylki do ssania).

Historia zastosowania jeżówki purpurowej w fitoterapii została rozpoczęta przez Indian amerykańskich. Echinacea purpurea była od lat wykorzystywana do łagodzenia schorzeń skórnych (oparzenia, wypryski, ukąszenia owadów i węży), w leczeniu przeziębień, kaszlu, podwyższonej temperatury ciała i w dolegliwościach trawiennych. Korzeń jeżówki żuto w razie podrażnień gardła oraz bólu zęba. Roślina trafiła do Europy, gdzie jej ekspansja na rynek farmaceutyczny nasiliła się w latach 30. XX wieku. Wtedy to rozpoczęto uprawy jeżówki purpurowej w Niemczech na większą skalę. Obecnie w aptekach dostępnych jest wiele leków, suplementów diety, wyrobów medycznych i kosmetyków opartych na działaniu jeżówki purpurowej.

Jeżówka purpurowa najczęściej wchodzi w skład suplementów diety wspomagających działanie układu immunologicznego. Działa antyoksydacyjnie, wspiera mechanizmy obronne organizmu, a w razie choroby skraca czas jej trwania. Preparaty odpornościowe z Echinacea purpurea mają wygodną formę tabletek i kapsułek, kropli doustnych i olejów, tabletek musujących oraz pastylek do ssania. Jeżówka purpurowa w postaci ziół do zaparzania jest polecana głównie w okresie jesienno-zimowym jako suplement diety wzmacniający układ odpornościowy i przyspieszający proces zdrowienia w przypadku przeziębień. Dodatkowo Echinacea purpurea wchodzi w skład herbatek poprawiających funkcjonowanie dróg moczowych. Roślina sprzyja prawidłowej pracy pęcherza moczowego, działa przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Tabletki do ssania z jeżówką łagodzą stany zapalne gardła i krtani, nawilżają błony śluzowe jamy ustnej, wspomagają pracę przeciążonych strun głosowych oraz działają przeciwdrobnoustrojowo. Roślina posiada udowodnioną badaniami aktywność przeciwzapalną. Producenci dodają ekstrakty z jeżówki do preparatów doustnych wspierających prawidłowe działanie układu ruchu. Echinacea purpurea jest częstym składnikiem leków homeopatycznych, pomocnych w terapii przeziębień, łagodzeniu stanów zapalnych gardła i błony śluzowej nosa. Na rynku aptecznym znajdziemy wyrób medyczny w postaci spreju do nosa zawierający wyciąg z jeżówki. Może być on stosowany profilaktycznie w celu zapobiegania infekcji bakteryjnych i wirusowych.

Echinacea purpurea występuje w wielu kosmetykach. Jako składnik kremów do twarzy hamuje namnażanie drobnoustrojów i wzmacnia właściwości obronne skóry. Dodatkowo nawilża i sprzyja gojeniu się drobnych ran. Jej dodatek spotykany jest także w peelingach do twarzy, szczególnie polecanych osobom z cerą trądzikową. Już 30 lat temu roślina była stosowana w Niemczech i Szwecji jako tradycyjny środek leczniczy łagodzący pękanie kącików ust oraz regenerujący drobne rany i pęknięcia warg. Obecnie wykorzystuje się te właściwości w wygodnych formach pomadek oraz balsamów do ust. Dodatek jeżówki purpurowej w pastach do zębów sprzyja regeneracji błony śluzowej ust. Echinacea purpurea jest wykorzystywana w preparatach kosmetycznych w formie maści, przeznaczonych dla osób borykających się z dolegliwościami bólowymi stawów i mięśni, np. w maściach końskich. Ma to swoje uzasadnienie, ponieważ roślina działa przeciwzapalnie, łagodzi ból i obrzęki po zastosowaniu miejscowym. Poleca się ją do nakładania na przeciążone mięśnie po uprawianiu sportu bądź innym nadmiernym wysiłku fizycznym.

Na polskim rynku istnieje kilka preparatów z jeżówką purpurową o statusie leków. Jednym z nich jest sok ze świeżego ziela jeżówki purpurowej (Succus Echinaceae Phytopharm). Wskazaniami do jego zastosowania są stany przeziębieniowe oraz profilaktyka w okresach wzmożonych zachorowań. Sok jest przeznaczony dla osób dorosłych i młodzieży powyżej 12 roku życia. Tabletki Reumaherb to tradycyjny produkt leczniczy zawierający ekstrakty z kilku ziół, w tym suchy ekstrakt z ziela Echinacea purpurea. Lek może być stosowany przez osoby dorosłe w terapii schorzeń zwyrodnieniowych narządu ruchu.

Jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea) to wieloletnia bylina należąca do rodziny astrowatych (Asteraceae). Pochodzi ze Stanów Zjednoczonych, gdzie porasta wilgotne łąki, prerie oraz lasy wschodniej części USA. Do Europy trafiła w XVII wieku. Obecnie jest uprawiania w wielu krajach europejskich, także w Polsce. Jest rośliną ozdobną oraz leczniczą. Można ją często spotkać w przydomowych ogródkach ze względu na niskie wymagania uprawowe i piękne kwiaty. Jeżówka purpurowa preferuje stanowiska dobrze nasłonecznione, ale może wzrastać również w miejscach półcienistych. Echinacea purpurea nie ma wysokich wymagań glebowych. Toleruje podłoża kamieniste, gliniaste, choć najlepiej rośnie na glebach żyznych o umiarkowanej wilgotności. Jest odporna na mróz oraz suszę.

Łodyga jeżówki purpurowej ma charakter wzniesiony. Osiąga wysokość od 60 cm do 150 cm. Jest słabo rozgałęziona. Przyjmuje barwę od zielonej po brązowoczerwoną. Ciemnozielone liście umieszczone są naprzemianlegle. Blaszka liściowa ma kształt owalny bądź szerokolancetowaty. Posiada wyraźne ząbkowanie bądź piłkowanie na brzegach. Jest gruba i sztywna, o błyszczącej powierzchni. Długość blaszki liściowej wynosi 5-30 cm. Okres kwitnienia jeżówki purpurowej przypada na miesiące letnie i wczesną jesień (czerwiec-październik). Kwiaty mają purpurowe zabarwienie, choć istnieją odmiany ozdobne jeżówki w odcieniu białym, różowym i pomarańczowym. Są zebrane w koszyczki o średnicy 5-15 cm. Wewnątrz kwiatostanów znajdują się kwiaty o kształcie rurkowatym, zaś obrzeża koszyczka tworzą kwiaty języczkowate. Koszyczek otaczają liście okrywy dorastające do 1,5 cm długości i ułożone zwykle w 2-3 rzędy.

Nazwa łacińska jeżówki Echinacea oznacza jeża. Odnosi się do wypukłych koszyczków kwiatowych rośliny, które nieco przypominają to zwierzę. W czasie kwitnienia jeżówki wabią dużą ilość owadów.

Głównymi składowymi ziela jeżówki purpurowej Echinacea purpurea są pochodne kwasu kawowego, alkamidy (alkiloamidy), olejek eteryczny, flawonoidy, polisacharydy, lipopolisacharydy, lipoproteiny i melaniny. Wśród pochodnych kwasu kawowego możemy wyróżnić głównie kwas cychorowy (kwas 2,3-O-dikawoilowinowy) oraz kwas kaftarowy (2-O kwas kawoilowinowy). Pozostałe związki z tej grupy obecne są w znikomych ilościach (kwas 2-O-feruloilowinowy i kwas 2-O-kafeoilo-3-kumaroilowinowy). Przedstawicielem alkamidów obecnych w zielu Echinacea purpurea jest izobutyloamid kwasu dodeka-2E,4E,8Z,10E/Z-tetraenowego. Olejek eteryczny ziela jeżówki składa się m.in. z borneolu, octanu bornylu, germakrenu D i kariofilenu. Korzeń rośliny również zawiera pochodne kwasu kawowego (m.in. kwas cychorowy), alkamidy (m.in. izobutyloamid kwasu undeka-2Z,4E-dieno-8,10-dijanowego, izobutyloamid kwasu dodeka-2E,4Z-dieno-8,10-dijanowego, 2-metylobutyloamid kwasu dodeka-2E,4Z-dieno-8,10-dijanowego i izobutyloamid kwasu dodeka-2E,4E,8Z,10E/Z-tetraenowego), olejek eteryczny, glikoproteiny oraz związki z grupy poliacetylenów.

Działanie immunomodulujące jeżówki purpurowej wynika z obecności w jej surowcach roślinnych związków polisacharydowych, glikoprotein, pochodnych kwasu kawowego oraz alkiloamidów. W celu udowodnienia stymulującego działania rośliny na układ odpornościowy przeprowadzono wiele badań in vivo oraz in vitro. Uważa się, że jeżówka purpurowa nasila procesy fagocytozy, chroniąc tym samym organizm przed czynnikami chorobotwórczymi. W jednym z testów in vitro zawiesina leukocytów została poddana działaniu liofilizowanego soku pozyskanego z jeżówki purpurowej. Zaobserwowano wyraźny (79% do 95%) wzrost aktywności fagocytarnej leukocytów, który był zależny od użytego stężenia soku. Dodatkowo Echinacea purpurea zwiększa ilość aktywowanych komórek układu odpornościowego – granulocytów obojętnochłonnych, makrofagów i komórek nazywanych naturalnymi zabójcami (NK, Natural Killer, rodzaj limfocytów). W jednym z doświadczeń in vitro przeprowadzonym z użyciem komórek THP-1 (ludzka monocytowa linia komórkowa pochodząca od pacjenta z ostrą białaczką) badano wpływ jeżówki purpurowej na ekspresję genów odpornościowych człowieka. Ekspresja genów interleukiny-1alfa, interleukiny-1beta, TNF-alfa, cząsteczki adhezji wewnątrzkomórkowej CAMs, interleukiny-8 i interleukiny-10 zwiększyła się niemal 10-krotnie pod wpływem wyciągu z Echinacea purpurea w stężeniu 250 µg/ml. Polisacharydy wyizolowane z korzeni oraz nadziemnych części jeżówki purpurowej wywoływały efekt stymulujący procesy fagocytozy i chemotaksji granulocytów oraz makrofagów. Zwiększały również ilość produkcji cytokin prozapalnych. Dla takich efektów potrzebne jednak było wysokie stężenie (1 mg/ml) wyizolowanych związków polisacharydowych, określonych skrótem PSI oraz PSII. Kwas cychorowy (pochodna kwasu kawowego) powodował znaczne nasilenie fagocytozy w modelu komórkowym in vitro z wykorzystaniem granulocytów w zakresie stężeń kwasu od 10 do 100 ng/ml. Mechanizm immunomodulującego działania alkamidów jeżówki purpurowej jest złożony i nie do końca wyjaśniony. Związki te najprawdopodobniej działają poprzez wpływ na receptor kannabinoidowy CB2. Alkamidy zwiększają wewnątrzkomórkowe stężenie cAMP, działają na układ białko 38/kinaza białkowa aktywowana mitogenem oraz modulują szlaki sygnałowe JNK (kinaza białka c-Jun). Ponadto aktywują czynnik jądrowy NF kappa B i układ ATF-2/CREB-1 (aktywujący czynnik transkrypcyjny-2/ białko wiążące element reagujący na cAMP-1). Za działanie stymulujące na układ odpornościowy odpowiada także barwnik melanina obecny w Echinacea purpurea.

Jeżówka purpurowa wykazuje pewną aktywność przeciwlękową. Jest ona warunkowana obecnością alkiloamidów w roślinie, które wykazują podobieństwo strukturalne do anandamidu. Związki te łączą się z receptorami kannabinoidowymi CB1 i CB2, które z kolei wpływają na odczuwanie lęku oraz w pewnym zakresie regulują pracę układu immunologicznego.

Substancje czynne zawarte w Echinacea purpurea warunkują działanie przeciwzapalne rośliny. Przeprowadzony test in vivo z wykorzystaniem myszy laboratoryjnych wykazał zmniejszenie obrzęku łapy zwierząt indukowanego karageniną. W doświadczeniu wykorzystano suchy ekstrakt z korzenia jeżówki purpurowej w ilości 30-100 mg/kg masy ciała myszy. Uzyskany efekt był porównywalny z działaniem przeciwzapalnym znanego środka NLPZ – indometacyny. Najprawdopodobniej za tę aktywność rośliny odpowiadają alkamidy, które hamują enzym cyklooksygenazę COX-1 oraz COX-2. Zmniejszenie aktywności podtypów cyklooksygenazy przez alkamidy jeżówki purpurowej zostało zbadane w testach in vitro. Alkamidy w jednym z doświadczeń były wyizolowane z korzenia rośliny. Ich stężenie w wysokości 100 µg/ml hamowało COX-1 i COX-2 dużo silniej w porównaniu z grupą kontrolną (mocniej o 36-60% i 1546%). W kolejnym teście in vitro ekstrakty pozyskane z korzeni Echinacea purpurea zmniejszały aktywność 5-lipooksygenazy, czyli enzymu biorącego udział w przemianach kwasu arachidonowego i tworzeniu prostaglandyn.

Jeżówka purpurowa wykazuje pewien potencjał przeciwnowotworowy. W testach in vitro wyciąg z kwiatów Echinacea purpurea działał cytotoksycznie wobec komórek nowotworowych gruczolakoraka jelita grubego Caco-2 oraz ludzkiej linii komórek raka okrężnicy HCT-116. Hamowanie proliferacji i stymulacja apoptozy komórek nowotworowych była zależna od dawki ekstraktu. Najprawdopodobniej mechanizm działania przeciwnowotworowego Echinacea purpurea opiera się na zmniejszeniu aktywności enzymu rybonukleoproteinowego – telomerazy. W jednym z testów in vitro polisacharydy wyizolowane z korzenia oraz ziela jeżówki purpurowej wzmacniały aktywność cytotoksyczną makrofagów wobec komórek nowotworowych.

W testach in vitro alkamidy jeżówki purpurowej działały bakteriostatycznie wobec Escherichia coli oraz Pseudomonas aeruginosa. Stężenie trideka-1,11-dien-3,5,7,9-tetrainu (jeden z głównych alkamidów Echinacea purpurea), które całkowicie zahamowało wzrost E. coli, wyniosło 100 µg/ml, zaś w przypadku P. aeruginosa 5 µg/ml.

Jeżówka purpurowa działa przeciwwirusowo, co udowodniono w wielu doświadczeniach in vitro oraz in vivo. W jednym z testów badano aktywność substancji czynnych zawartych w nadziemnych częściach rośliny wobec wirusa opryszczki pospolitej HSV (Herpes simplex virus) oraz wirusa grypy. Zarówno ekstrakty wodne, jak i organiczne z ziela Echinacea purpurea charakteryzowały się silnym działaniem przeciwwirusowym. W wyciągach z liści oraz łodyg zidentyfikowano związek – fotosensybilizator, hamujący wspomniane wirusy. Badane wyciągi z rośliny nie posiadały aktywności przeciwko rinowirusom. Kwas cychorowy, należący do grupy pochodnych kwasu kawowego, hamował zakaźność wirusa pęcherzykowego zapalenia jamy ustnej VSV w modelu in vitro, w którym wykorzystano mysie komórki L929. Stężenie kwasu cychorowego równe 125 µg/ml po 4 godzinach inkubacji zmniejszyło zakaźność Vesicular Stomatitis Virus o połowę. Inne badanie in vitro, przeprowadzone z użyciem etanolowego ekstraktu z korzeni oraz ziela Echinacea purpurea, udowodniło potencjał przeciwwirusowy rośliny wobec wirusa grypy typu A (H1N1), ptasiego wirusa HPA IV oraz wirusa IV pochodzenia świńskiego (S-OIV, H1N1). Testy hemaglutynacji potwierdziły zmniejszenie aktywności wirusów na skutek zahamowania ich wnikania przez ścianę komórkową. Kolejne doświadczenie wykazało skuteczność substancji czynnych zawartych w jeżówce purpurowej przeciwko rinowirusom, które są odpowiedzialne za większość przypadków przeziębień u ludzi. Testy przeprowadzono, wykorzystując model prawidłowego ludzkiego nabłonka dróg oddechowych. Ekstrakty z Echinacea purpurea zmniejszały wytwarzanie mucyny, które zostało wcześniej stymulowane rinowirusem typu 1A. Substancje czynne jeżówki purpurowej zmniejszały również wytwarzanie czynników prozapalnych, takich jak interleukiny IL-6 i IL-8. Kolejne testy wykazały, że inkubacja komórek (w tym przypadku fibroblastów mysich) z metanolowymi oraz wodnymi ekstraktami z korzenia jeżówki purpurowej spowodowała ich odporność na działanie wirusów (wirus grypy A2, opryszczki HSV oraz pęcherzykowego zapalenia jamy ustnej) przez okres 24 godzin.

Substancje aktywne Echinacea purpurea przyspieszają procesy gojenia ran. Sok z ziela jeżówki purpurowej (DER 2,5:1) był składową maści nakładanej na skórne rany pooperacyjne świnek morskich. Zauważono szybszą regenerację skóry już w 3 dniu po zabiegu, a uszkodzona powierzchnia skóry była znacznie mniejsza w 6 i 9 dniu po operacji w porównaniu z grupą kontrolną.

Poliacetyleny oraz izobutyloamidy zawarte w jeżówce purpurowej posiadają aktywność przeciwgrzybiczą. Substancje te działają fototoksycznie wobec grzybów chorobotwórczych. W doświadczeniach ekstrakt organiczny (heksanowy) Echinacea purpurea zahamował wzrost Saccharomyces cerevisiae, Candida shehata, Candida kefyr, Candida albicans, Candida steatulytica i Candida tropicalis głównie przy dostępności promieniowania UV. Działanie grzybostatyczne było dużo niższe bez dostępu światła.

Flawonoidy oraz pochodne kwasu kawowego zawarte w jeżówce purpurowej mają właściwości przeciwutleniające. Potencjał antyoksydacyjny potwierdzono w testach DPPH, SOD oraz badaniach in vivo. W jednym z doświadczeń myszom podawano sok pozyskany z całej rośliny w dawce 360 mg/kg. Sok aplikowano co drugi dzień przez okres 21 dni. Po tym czasie zaobserwowano znaczące zwiększenie aktywności dysmutazy ponadtlenkowej, która odpowiada za działanie antyrodnikowe.

Stosowanie jeżówki purpurowej wiąże się z ograniczeniami. Roślina nie powinna być używana:

u osób z nadwrażliwością na rośliny z rodziny Asteraceae; pacjenci z atopią są szczególnie narażeni na ciężkie reakcje uczuleniowe po zastosowaniu rośliny, dlatego zalecana jest wcześniejsza konsultacja lekarska u tych osób;
u osób cierpiących na choroby o podłożu autoimmunologicznym i z autoagresji;
u chorych w trakcie terapii cytostatykami;
u pacjentów z zaburzeniami hematologicznymi (np. agranulocytoza, leukemia);
u kobiet w ciąży i karmiących piersią ze względu na brak badań dotyczących bezpieczeństwa terapii jeżówką w tych okresach życia.

Terapia preparatami z jeżówki purpurowej powinna trwać 10-14 dni. Nie jest zalecane długotrwałe przyjmowanie rośliny ze względu na możliwość pojawienia się zaburzeń hematologicznych (leukopenii).

Zwykle stosowana dawka doustna to 6-9 ml soku wyciśniętego ze świeżego ziela Echinacea purpurea (1,5-2,5:1) w 1-3 dawkach podzielonych w ciągu doby. Jest to dawkowanie ustalone dla osób dorosłych oraz młodzieży powyżej 12 roku życia.

Preparaty z jeżówki purpurowej powinny zostać wdrożone jak najwcześniej, już przy pierwszych objawach przeziębieniowych.

Światowa Organizacja Zdrowia WHO oraz ESCOP (European Scientific Cooperative on Phytotherapy) zalecają użycie miejscowe preparatów półstałych zawierających min. 15% soku uzyskanego z jeżówki purpurowej. Maść z Echinacea purpurea powinno nakładać się cienką warstwą 2-3 razy w ciągu dnia na chorobowo zmieniony obszar.

Dawkowanie korzenia jeżówki purpurowej:

do łagodzenia objawów przeziębienia u osób dorosłych i młodzieży powyżej 12 roku życia: 40 mg suchego ekstraktu z Echinacea purpurea (DER 5,5-7,5:1) co dwie godziny; dawka dobowa 360 mg;
jako tradycyjny produkt leczniczy do łagodzenia wyprysków i trądziku u osób dorosłych: 50-100 mg suchego ekstraktu z jeżówki purpurowej (DER 4:1); dawka dobowa 150-300 mg;
jako tradycyjny produkt leczniczy do łagodzenia wyprysków i trądziku u młodzieży: 50 mg suchego ekstraktu z jeżówki purpurowej (DER 4:1); dawka dobowa 100 mg.

Preparatów z jeżówki purpurowej nie należy stosować u osób zażywających leki immunomodulujące (immunostymulujące bądź immunosupresyjne), np. u pacjentów będących po przeszczepach. Nie zaleca się łączenia Echinacea purpurea z lekami cytostatycznymi.

Jeżówka purpurowa jest często łączona z innymi roślinami o działaniu immunostymulującym, m.in. Curcuma longa, Allium sativum, Panax ginseng czy Rhodiola rosea.

Połączenie Echinacea purpurea z Harpagophytum precumbens oraz Filipendula ulmaria wykazuje korzystny efekt synergistyczny w terapii schorzeń zwyrodnieniowych narządu ruchu (lek Reumaherb 100).

Echinacea purpurea wykazuje niską toksyczność, co udowodniono w badaniach na zwierzętach. Testy mające na celu określenie toksyczności ostrej jeżówki purpurowej przeprowadzone na samicach myszy pozwoliły na ustalenie LD50 na poziomie 2500 mg/kg masy ciała zwierząt (podanie dootrzewnowe frakcji polisacharydowych pozyskanych z rośliny). W innym doświadczeniu nie zaobserwowano objawów toksyczności po dożylnej aplikacji soku z jeżówki purpurowej w dawce 5000 mg/kg masy ciała szczurów oraz 10000 mg/kg masy ciała myszy. Również wysokie dawki doustne soku z rośliny nie wywołały takich efektów (15 000 mg/kg u szczurów oraz 30 000 mg/kg u myszy).

Długotrwałe (4 tygodnie) podawanie soku z jeżówki purpurowej w wysokich dawkach (800, 2400 lub 8000 mg/kg) szczurom laboratoryjnym nie spowodowało istotnych zmian w parametrach biochemicznych i obrazie narządów wewnętrznych. Zaobserwowano wzrost czasu protrombinowego oraz spadek aktywności enzymu fosfatazy alkalicznej w osoczu, ale nadal mieściły się one w granicach normy.

Badania genotoksyczności i mutagenności jeżówki purpurowej na różnych układach in vitro nie wykazały toksycznego działania Echinacea purpurea.

Działania niepożądane mogące pojawić się podczas stosowania preparatów z jeżówką purpurową to skórne reakcje uczuleniowe (świąd, wysypka, pokrzywka, rumień), obrzęk naczynioruchowy, uczucie duszności spowodowane skurczem oskrzeli z obturacją, astma, ból brzucha, nudności i wymioty. Odnotowano również zespół Stevensa-Johnsona oraz wstrząs anafilaktyczny.

Długotrwała terapia (powyżej 8 tygodni) preparatami zawierającymi jeżówkę purpurową może prowadzić do leukopenii (obniżonej ilości białych krwinek).

Objawy przedawkowania leków z jeżówką purpurową to dreszcze, gorączka, objawy ze strony przewodu pokarmowego (ból brzucha, nudności, wymioty) oraz reakcje alergiczne.

W literaturze medycznej pojawiają się doniesienia łączące stosowanie jeżówki purpurowej z występowaniem chorób o podłożu autoimmunologicznym (rozsiane zapalenie mózgu, rumień guzowaty, immunotrombocytopenia, zespół Evansa, zespół Sjogrena z zaburzeniem funkcji nerkowych cewek zbiorczych).