Bukko brzozowe — afrykański krzew o prozdrowotnych właściwościach

Bukko brzozowe (łac. Agathosma betulina) to krzew należący do rodziny rutowatych Rutaceae. Inne funkcjonujące nazwy rośliny to gruszlin karbolistny, gruczlin, bucco oraz buchu. Wcześniej używana nazwa botaniczna Barosma betulina ma swoje źródło w greckim słowie barosma (ciężki zapach) oraz łacińskim określeniu betulina (podobny do brzozy). Bukko brzozowe pochodzi z Afryki, a dokładniej z jej południowej części. Krzew porasta m.in. górskie rejony RPA. Gruczlin jest przystosowany do wzrostu w warunkach suszy. Krzew osiąga do 2,5 metra wysokości. Pędy Agathosma betulina mają kolor brązowoczerwony. Są równolegle ulistnione. Krzew posiada owalne, jasnozielone liście, które wydzielają charakterystyczny zapach. Brzeg blaszki liściowej jest karbowany, a jej koniec wygięty do tyłu. Na powierzchni liści znajdują się okrągłe gruczoły olejowe uwalniające olejek eteryczny. Zapach Agathosma betulina przypomina zapach słodkiej mięty oraz czarnej porzeczki. Okres kwitnienia przypada na miesiące od czerwca do listopada. Kwiaty są białe bądź fioletowobiałe. Kształtem przypominają gwiazdki. Są pięciopłatkowe. Owoce bukko brzozowego stanowią torebki. Liście pozyskiwane są głównie z dziko rosnącej rośliny. W celu zapobiegania nadmiernej eksploatacji gatunku obecnie rozwija się jego uprawa.

Surowcem zielarskim bukko brzozowego jest liść Folium Bucco. Jest on wykorzystywany w postaci świeżej i suszonej, sporządza się z niego nalewki oraz tzw. wodę buchu, która powstaje w procesie hydrodestylacji oleju. Bardzo popularny jest także olejek pozyskiwany z rośliny. Krzew Agathosma betulina jest od dawna stosowany na obszarach Afryki Południowej, gdzie miejscowa ludność wykorzystuje go w chorobach nerek i dróg moczowych, w dnie moczanowej oraz w stanach zapalnych gruczołu krokowego. Ma to swoje uzasadnienie, ponieważ bukko brzozowe działa moczopędnie oraz przeciwbakteryjnie. W postaci octu z buchu miejscowa ludność używa rośliny do okładów na krwawe wybroczyny i opuchnięcia. Napary z liści wykorzystywane są do kąpieli łagodzących bóle stawowe oraz do podmywań w przypadku infekcji narządów płciowych. Bukko brzozowe w Afryce używa się również do leczenia przeziębień i kaszlu oraz w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Krzew Agathosma betulina został sprowadzony do Europy w XIX wieku przez podróżnika i chirurga Josepha Mackrilla. Roślina stała się popularna przede wszystkim na terenie Wielkiej Brytanii, skąd została eksportowana do USA. W Polsce bukko brzozowe nie jest powszechnie znane. Na rynku można jednak znaleźć nieliczne suplementy diety w postaci kapsułek, zawierające ekstrakt z liści buchu. Są polecane osobom borykającym się z częstymi infekcjami dróg moczowych, kamicą nerkową i stanami zapalnymi przewodu pokarmowego. Ze względu na zawartość frakcji flawonoidowych bukko brzozowe jest wykorzystywane w celu usprawnienia krążenia krwi i ochrony przed miażdżycą. W połączeniu z ziołami o działaniu moczopędnym (mniszek lekarski, mącznica lekarska) stanowi naturalny diuretyk pomocny w problemie nadmiernie gromadzącej się wody w organizmie. Gruszlin karbolistny wchodzi w skład produktu leczniczego – syropu wskazanego w objawowym leczeniu chorób dróg oddechowych przebiegających z nadmiernym wytwarzaniem gęstej i lepkiej wydzieliny.

Charakterystyczny aromat liści buchu warunkuje zawartość olejku eterycznego na poziomie 1,5% do 2,5%. Olejek eteryczny pozyskiwany z liści bukko brzozowego zawiera ponad 120 zidentyfikowanych związków chemicznych. Głównymi składnikami są jednak dwie substancje: pulegon i diosfenol. Poza nimi olejek zawiera 8-merkapto-p-mentan-3-on, menton, izomenton, izopulegon, limonen, dipenten oraz hydroksylowane pochodne związków (8-hydroksy-4-menten-3-on i 8-hydroksymenton). Poza olejkiem liście Agathosma betulina zawierają substancje flawonoidowe, takie jak diosminę, diosmetynę, rutynę i hesperydynę oraz żywice, śluzy, związki siarki i substancje mineralne (potas, magnez, cynk, fosfor, mangan, selen).

Ekstrakty metanolowo-dichlorometanowe z liści buchu wykazały umiarkowane działanie przeciwbakteryjne wobec gatunków Bacillus cereus, Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae oraz działanie hamujące na grzyba Candida albicans. MIC, czyli minimalne stężenie hamujące, określono na poziomie 2–4 mg/ml. W odrębnym badaniu ekstrakty wodne i etanolowe nie ujawniły działania hamującego na wzrost bakterii Escherichia coli. Kolejne doświadczenia przeprowadzone na ekstraktach metanolowo-dichlorometanowych dowiodły, że ograniczają one wzrost gatunków Listeria monocytogenes, Pseudomonas aeruginosa, Candida albicans, Escherichia coli, Proteus vulgaris, Staphylococcus aureus i Enterococcus faecalis. Najprawdopodobniej za efekt przeciwbakteryjny i przeciwgrzybiczy odpowiadają flawonoidy oraz związki kumarynowe zawarte w ekstraktach metanolowo-dichlorometanowych. Do tej pory nie przeprowadzono dokładnej analizy fitochemicznej tych ekstraktów.

Olejek eteryczny bukko brzozowego wykazuje słabą aktywność przeciwzapalną, która została potwierdzona testem 5-lipooksygenazy. Przypuszcza się, że dużą rolę przeciwzapalną może odgrywać zawarty w olejku limonen. Badania in vitro wykazały hamujący wpływ ekstraktów etanolowych z Agathosma betulina na cyklooksygenazę COX-1 oraz COX-2. Żel z olejkiem pozyskiwanym z liści buchu nanoszono zewnętrznie na mięśnie z powysiłkowymi objawami uszkodzenia (ból, obrzęk) w grupie 30 mężczyzn. Stwierdzono, że aplikacja żelu 3 razy w ciągu doby znacząco zmniejszyła przykre dolegliwości. Podejrzewa się, że ekstrakty z rośliny hamują uwalnianie czynników prozapalnych: interleukiny IL-6 oraz czynnika martwicy nowotworów TNF-α.

Ekstrakty metanolowo-dichlorometanowe z liści buchu wykazały słabą aktywność przeciwrodnikową w testach DPPH oraz ABTS. Brakuje jednak dokładnej analizy poszczególnych składowych ekstraktów z rośliny, a wykorzystane w doświadczeniach in vitro wyciągi z reguły były mocno stężone. Uniemożliwia to odniesienie do stężeń rośliny stosowanych w praktyce.

Wodne wyciągi z Agathosma betulina powodowały 35-40% wzrost wychwytu glukozy przez adipocyty linii komórkowej 3T3-L1 w badaniach in vitro. Z kolei olej buchu wykazywał podobne działanie wobec hepatocytów linii komórkowej Chang Liver (wzrost wychwytu glukozy o 12–21%). Może to wskazywać na potencjalne działanie hipoglikemiczne bukko brzozowego. Przeprowadzone badania na szczurach wykazały, że podawanie wodnego ekstraktu z buchu szczurom z cukrzycą indukowaną streptozocyną powodowało normalizację poziomu glukozy we krwi. Bukko brzozowe hamowało również gromadzenie tłuszczu śródotrzewnowego, zwiększało produkcję insuliny w trzustce oraz zwiększało wrażliwość kardiomiocytów na insulinę. Wysunięta została hipoteza, że wodne ekstrakty z liści buchu, wpływając na mikrobiom jelit, powodują zwiększoną produkcję substancji, m.in. kwasu γ-aminomasłowego (GABA). Jest to znany czynnik transkrypcyjny, który potencjalnie może wpływać na regenerację komórek beta wysp trzustkowych, które w cukrzycy typu I są uszkodzone.

Wodne ekstrakty z buchu podawane przez 16 tygodni szczurom, które otrzymywały dietę wysokoenergetyczną, obniżyły poziom cholesterolu oraz trójglicerydów w surowicy krwi zwierząt. Ponadto odnotowano mniejszy przyrost masy ciała szczurów i zmniejszenie objętości komórek tłuszczowych w porównaniu z grupą kontrolną.

Stosowanie Folium Bucco:

• proszek: 3 razy w ciągu doby 1-2 g rozdrobnionego i wysuszonego surowca;
• napar: 2 g sproszkowanego surowca należy zalać szklanką wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem przez kilka minut, pić 3 razy w ciągu doby świeżo przygotowany napar;
• nalewka (proporcja 1:5 z użyciem alkoholu 60%): 3 razy w ciągu doby w ilości 3-5 ml.

Ze względu na potencjalne działanie hepatotoksyczne bukko brzozowe nie powinno być suplementowane w przypadku terapii lekami o działaniu uszkadzającym wątrobę (np. ketokonazolem).

Działanie moczopędne liści buchu może być wzmocnione poprzez połączenie z innymi roślinami o właściwościach diuretycznych (np. mniszek, mącznica lekarska).

Przeprowadzone doświadczenia na zwierzętach laboratoryjnych wykazały, że składniki olejku eterycznego bukko brzozowego w dużych dawkach działały hepatotoksycznie i uszkadzająco na macicę szczurów. Najprawdopodobniej za ten efekt odpowiada R-(+)-pulegon zawarty w roślinie. Powoduje on m.in. zmniejszenie rezerw komórkowego glutationu (tripeptyd o silnych właściwościach przeciwutleniających) i w efekcie prowadzi do wystąpienia środkowej zrazikowej martwicy hepatocytów. Poziom pulegonu dopuszczony przez Komisję Europejską w 2002 roku jako dodatku do żywności wynosi 100 mg/kg.

Brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania u ludzi wynika z braku badań klinicznych bukko brzozowego.