Doględa wielka — na nieżyty dróg oddechowych

Surowcem zielarskim są suszone pędy doględy wielkiej Grindelia robusta z liśćmi, zebrane w okresie kwitnienia i wysuszone w temperaturze pokojowej. Roślina była wykorzystywana od lat przez rdzenną ludność amerykańską do leczenia schorzeń dróg oddechowych m.in. u osób cierpiących na koklusz. Bylinę wykorzystywano w dolegliwościach skórnych, w tym do łagodzenia reakcji alergicznych na bluszcz oraz w oparzeniach trującym gatunkiem rośliny Toxicodendron pubescens. Obecnie ziele doględy wielkiej jest stosowane powszechnie w terapii nieżytów dróg oddechowych jako środek wykrztuśny ułatwiający eliminację upłynnionej wydzieliny, w astmie i stanach zapalnych oskrzeli. W fachowej literaturze Grindeliae herba przedstawiane jest jako tradycyjny ziołowy produkt leczniczy do łagodzenia kaszlu związanego z przeziębieniem. Można znaleźć o nim wzmianki sprzed przeszło 50 lat (m.in. Farmakopea Belgijska z 1969 roku). W ziołolecznictwie wykorzystuje się również właściwości przeciwzapalne grindelii na drogi moczowe oraz depresyjny wpływ surowca na mięsień sercowy. Roślina działa także spazmolitycznie na mięśniówkę przewodu pokarmowego.

Na polskim rynku znajduje się produkt leczniczy zawierający w swoim składzie Grindeliae herba. Jest to syrop tradycyjnie stosowany w celu podniesienia odporności oraz w terapii łagodnych stanów zapalnych górnych dróg oddechowych z objawami kaszlu. W aptece możemy znaleźć również wyroby medyczne, których działanie oparte jest na kompleksie molekularnym żywic, polisacharydów i flawonoidów uzyskanych m.in. z ziela doględy wielkiej. Syropy te są przeznaczone zarówno dla dzieci, jak i osób dorosłych. Substancje czynne w nich zawarte powlekają błonę śluzową jamy ustnej i gardła, chroniąc je tym samym przed szkodliwym działaniem czynników drażniących. Łagodzą kaszel i ułatwiają usunięcie nagromadzonego w drogach oddechowych śluzu. Ziele doględy wielkiej stanowi składnik gotowych mieszanek ziołowych pomocnych w walce z przeziębieniem. Grindelię wykorzystuje się również w homeopatii (skłonność do przeziębień, okres zdrowienia po chorobach, osłabienie).

Doględa wielka (łac. Grindelia robusta) to roślina należąca do rodziny astrowatych Asteraceae. Nazywana jest również doględką mocną, doględą tęgą oraz grindelią. Naturalnymi obszarami występowania byliny są południowo-zachodnie tereny Stanów Zjednoczonych. W Polsce prowadzi się z powodzeniem uprawy tego gatunku. Doględa wielka posiada małe wymagania środowiskowe. Preferuje miejsca nasłonecznione i lekko wilgotną glebę, jednak jest byliną odporną na suszę i niesprzyjające warunki atmosferyczne. Posiada palowy system korzeniowy. Grindelia osiąga wysokość około 1 metra. Łodyga rośliny jest prosta, w przekroju cylindryczna, podłużnie bruzdowana. Wzdłuż łodygi znajdują się okazałe mięsiste liście ułożone naprzemianlegle. Blaszka liściowa ma kształt podłużnie sercowaty, bladozielony kolor i piłkowany brzeg. Łodyga, liście oraz koszyczki doględy wielkiej pokryte są gruczołowatym owłosieniem produkującym mlecznobiałą i lepką żywicę. Okres kwitnienia byliny przypada na miesiące letnie (lipiec-sierpień). Kwiaty zebrane są w kwiatostany koszyczkowe. Koszyczki wyrastają na szczytach pędów i dochodzą do średnicy około 5 cm. Tworzące je kwiaty są rurkowate oraz mają żółty kolor. Owoce doględy wielkiej to niełupki zaopatrzone w puch kielichowy.

Nazwa grindelia została nadana w celu upamiętnienia niemieckiego botanika Davida Grindela (1766-1836), który opisał roślinę.

W zielu doględy wielkiej znajduje się wiele substancji biologicznie aktywnych, w tym żywice. Składają się one przede wszystkim z kwasów diterpenowych, wśród których można wymienić kwas grindelowy, kwas 7-8-epoksygrindeliowy i kwas 17-acetoksygrindelicowy. Ponadto żywice zawierają związki acetylenowe, takie jak matricarianol i octan marticarianolu. Poza żywicami roślina jest bogata w substancje flawonoidowe i ich metylowe pochodne (np. 3-metyloeter kemferolu, 3,7-dimetyloeter kemferolu, kwercetynę, 3-metyloeter kwercetyny, apigeninę, luteolinę, diosmetynę). Doględa wielka zawiera również saponiny triterpenowe (m.in. bajogeninę, kwas oleanolowy), fenolokwasy (m.in. kwas chlorogenowy, p-hydrobenzoesowy i p-kumarowy, kawowy, ferulowy, protokatechowy, wanilinowy, elagowy, chinowy, galusowy), taniny oraz olejek eteryczny. Składowymi olejku Grindelia robusta są monoterpeny oraz seskwiterpeny, głównie borneol, alfa-pinen, trans-pinokarweol, octan bornylu i limonen.

Niektóre substancje czynne zawarte w zielu doględy wielkiej posiadają zdolność hamowania wzrostu bakterii. Przeprowadzono doświadczenie na szczepach Staphylococcus aureus i Bacillus subtilis, po którym stwierdzono, że aktywność przeciwbakteryjną wykazały frakcje żywiczne, substancje polifenolowe oraz kwasy fenolowe zawarte w roślinie. Wzrostu drobnoustrojów nie zahamowały natomiast flawonoidy oraz saponiny surowca.

W przeprowadzonych doświadczeniach in vitro wykazano aktywność grzybostatyczną wyciągu metanolowego z ziela doględy wielkiej wobec patogennych gatunków Fusarium oxysporum, Fusarium verticillioides, Penicillium expansum, Penicillium brevicompactum, Aspergillus flavus i Aspergillus fumigatus. Zdolność hamowania wzrostu grzybów wykazał również olejek eteryczny zawarty w surowcu (zahamowanie wzrostu Penicillium expansum, Aspergillus flavus, Trichoderma viride, Phomopsis spp., Monilia fructigena i Fusarium culmorum) oraz wyizolowane frakcje saponinowe (doświadczenia na Candida tropicalis, Mucor mucedo, Trichoderma viride i Botrytis cinerea).

Etanolowy ekstrakt z ziela doględki mocnej hamował czynność skurczową mięśni gładkich wywołaną działaniem acetylocholiny, histaminy, serotoniny i bradykininy w wyizolowanym jelicie cienkim świnki morskiej. Podobnego efektu przeciwskurczowego nie zaobserwowano dla wyciągu metanolowego z rośliny w doświadczeniach in vitro. Ziele grindelii działało natomiast spazmolitycznie na mięśniówkę oskrzeli, której skurcze były wywoływane wcześniejszym podaniem acetylocholiny oraz bradykininy. Efekt przeciwskurczowy określono jako słaby.

W testach DPPH oraz badaniach z wykorzystaniem 5-lipooksygenazy wykazano umiarkowaną aktywność przeciwutleniającą dla olejku eterycznego uzyskanego z ziela doględy wielkiej.

Grindelia robusta posiada właściwości przeciwzapalne. U podstaw tej aktywności leży najprawdopodobniej zdolność do hamowania jądrowego czynnika transkrypcyjnego NF-kB. W przeprowadzonych doświadczeniach in vitro ekstrakty z grindelii powodowały zmniejszone uwalnianie mediatorów stanu zapalnego: interleukiny IL-6, białka chemotaktycznego monocytów MCP-1, chemokin z grupy RANTES i w mniejszym stopniu prostaglandyny E2 oraz czynnika martwicy nowotworów TNF-α. Dodatkowo roślina hamowała wytwarzanie metaloproteinaz macierzy makrofagów (MMP-1, -3, -7, -8, -9, -13) indukowanych lipopolisacharydem. W eksperymencie in vivo na szczurach wykazano aktywność przeciwzapalną suchego ekstraktu z doględy wielkiej. Dożołądkowe podanie wyciągu z Grindelia robusta powodowało zmniejszenie obrzęku łap szczurów indukowanego karageniną. Dawki ekstraktu wynosiły 100 oraz 200 mg/kg masy ciała zwierząt. Zmniejszenie obrzęku odnotowano na poziomie odpowiednio 41% oraz 63%. Podobne efekty uzyskano dla etanolowego ekstraktu z doględy wielkiej (65 mg/kg masy ciała zwierząt) aplikowanego dootrzewnowo pół godziny przed wstrzyknięciem karageniny. Uzyskano efekt hamowania obrzęku łap szczura o 53% w porównaniu z grupą kontrolną. Substancje czynne doględy wielkiej blokują enzym indukowalną syntazę tlenku azotu iNOS oraz cyklooksygenazę COX-2, przez co również wywołują efekt przeciwzapalny.

Przykładowe przepisy z wykorzystaniem doględy wielkiej:

• Napar: 2-3 g rozdrobnionego surowca zielarskiego zalać 150 ml wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem przez kilkanaście minut. Zwyczajowe dawkowanie: 3 razy w ciągu doby szklanka świeżo przygotowanego naparu.
• Nalewka: wykonać w proporcji 1:5 przy użyciu alkoholu 60-70%. Macerować przez okres tygodnia w ciemnym i chłodnym miejscu. Gotową nalewkę przefiltrować. Tradycyjne dawkowanie: 1,5-3,0 ml nalewki raz dziennie.
• Płynny ekstrakt alkoholowy (DER 1:1) z użyciem alkoholu 22,5% (v/v): 1,8-3,6 ml raz na dobę.

Objawy chorobowe trwające dłużej niż tydzień mimo zastosowanego leczenia stanowią wskazanie do konsultacji z lekarzem.

Ze względu na brak badań dotyczących bezpieczeństwa nie zaleca się stosowania doględy wielkiej w okresie ciąży oraz laktacji.

Doględa wielka nie powinna być stosowana przez osoby uczulone na rośliny z rodziny Asteraceae.

Doględa wielka często łączona jest z innymi roślinami wykazującymi korzystny wpływ na drogi oddechowe. W Stanach Zjednoczonych są to między innymi Lobelia inflata (stroiczka rozdęta) oraz Glycyrrhiza glabra (lukrecja gładka) używane w produkcji leku wykrztuśnego w terapii zapalenia oskrzeli (działanie synergistyczne roślin).

W badaniach z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych (myszy) określono dawki letalne dla płynnego ekstraktu oraz frakcji flawonoidowych roślin z gatunku Grindelia. Wyniosły one:

• LD50: 250 mg/kg masy ciała – ekstrakty płynne,
• LD50: >500 mg/kg masy ciała – frakcje flawonoidowe.

Podana jednorazowo, doustnie, wysoka dawka suchego ekstraktu z ziela doględy wielkiej – 2,5 g/kg masy ciała zwierząt – nie spowodowała efektów toksycznych.

W literaturze brak jest danych na temat genotoksyczności oraz rakotwórczości ziela Grindelia robusta.

Najczęściej opisywane działania niepożądane po spożyciu doględy wielkiej to podrażnienie błony śluzowej żołądka oraz biegunka. Przedawkowanie preparatów zawierających ziele grindelii może powodować podrażnienie nerek.