Chaga — Błyskoporek podkorowy na odporność

Błyskoporek podkorowy (łac. Inonotus obliquus) to nadrzewny gatunek grzyba należący do rodziny szczeciniakowatych Hymenochaetaceae. Inaczej nazywany jest grzybem czaga (chaga), guzem brzozowym, czarną hubą brzozową, czerniakiem brzozowym, hubą skośnorurkową, czernidłem oraz czyrem brzozowym. Błyskoporek podkorowy występuje na obszarach półkuli północnej, najczęściej w lasach i parkach Ameryki Północnej, Azji oraz Europy (głównie syberyjska część Rosji i Chiny Północne). W Polsce można go spotkać przeważnie na pniach różnych gatunków brzóz. Grzyb rzadziej infekuje inne rodzaje drzew liściastych (m.in. topole, buki, klony, dęby, wierzby, jesiony). W naszym kraju Inonotus obliquus jest gatunkiem częściowo chronionym, umieszczonym na Czerwonej liście roślin i grzybów w Polsce.

Chaga atakuje drzewa żywe, których pień został uszkodzony i występują na nim pęknięcia pojawiające się na skutek działania niskich temperatur, uderzeń czy wcześniejszych infekcji innych rodzajów pasożytów. Grzyb prowadzi do osłabienia drzewa i jego powolnego zamierania. Najczęściej porasta stronę północną pnia, która z reguły jest mniej wystawiona na działanie promieni słonecznych i bardziej narażona na niskie temperatury. Okres wzrostu błyskoporka podkorowego jest bardzo długi i może trwać nawet kilkadziesiąt lat. Inonotus obliquus tworzy sklerocjum, czyli owocnik wegetatywny przybierający postać narośli o czarnym bądź czarnogranatowym zabarwieniu i nieregularnym kształcie. Jego powierzchnia jest twarda, matowa i posiada liczne bruzdy oraz brodawki. Wyglądem przypomina spalone węgielki. Cechuje go trwałe połączenie z pniem drzewa. Wewnątrz sklerocjum tworzone jest przez zbitą, rdzawobrunatną grzybnię. W pęknięciach owocnika przetrwalnikowego tworzone są chlamydospory – zarodniki przetrwalnikowe. Po obumarciu drzewa pod korą wytwarzane są jednoroczne owocniki płciowe – teleomorfa. Osiągają znaczne rozmiary, dochodząc nawet do 4 metrów długości i 0,5 metra szerokości. Ze względu na położenie między warstwami drewna bądź pod korą owocniki płciowe są trudne do zauważenia. Cechują się zgrubiałymi brzegami, co prowadzi do podważania kory drzewa i umożliwia dalszy rozrost grzyba. Teleomorfa posiadają budowę rurkowatą. Rurki ułożone są w jednej warstwie, skośnie (pod kątem około 30 stopni) do podłoża. Ich długość wynosi średnio 10-20 mm. Powierzchnia porów hymenoforu początkowo ma kolor miodowy lub złocisty, z czasem nabiera czerwonobrązowej barwy.

Surowcem leczniczym Inonotus obliquus są owocniki wegetatywne (sklerocja) zebrane z drzew brzozowych. Najczęściej pozyskuje się je w okresie jesienno-zimowym ze względu na brak liści na drzewach, co ułatwia lokalizację grzyba. Pierwsze wzmianki o wykorzystaniu Inonotus obliquus w lecznictwie można znaleźć w dziełach starożytnych twórców (dzieła Hipokratesa). Medycyna ludowa Europy oraz Azji od lat wykorzystywała chagę jako pomoc w leczeniu trudno gojących się ran oraz do łagodzenia stanów zapalnych miejsc intymnych. Z Inonotus obliquus sporządzano odwary, którymi przecierano chorobowo zmienione miejsca na skórze i błonach śluzowych oraz płukano jamę ustną i gardło. Wewnętrznie czyr stosowano u osób cierpiących na wrzody żołądka i dwunastnicy, przy występujących chorobach wątroby oraz w refluksie. Już w XIX wieku wierzono w jego właściwości przeciwnowotworowe, które potwierdzają najnowsze badania. W tradycyjnej medycynie ludowej obszarów Syberii grzybem chaga leczono nowotwór ust. Obecnie w aptekach dostępne są suplementy diety zawierające w swoim składzie Inonotus obliquus. Mają postać proszku, syropu lub kapsułek zawierających liofilizowany grzyb (zarodniki, grzybnia, owocnik i składniki zewnątrzkomórkowe) bądź ekstrakt z owocni błyskoporka podkorowego. Są reklamowane jako środki wspierające prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, poprawiające koncentrację i uwagę oraz powodujące wymiatanie wolnych rodników z komórek organizmu. Chaga wspiera odporność, działa przeciwwirusowo i przeciwbakteryjnie. Czasami łączy się go z innymi grzybami mającymi właściwości immunostymulujące, np. grzybami reishi, maitake czy shiitake. Ze względu na właściwości antyoksydacyjne i chroniące przed szkodliwym działaniem promieni słonecznych błyskoporek podkorowy jest wykorzystywany również w kosmetyce. Działanie to warunkuje wysoka zawartość melaniny w grzybie chaga. Wspomniany barwnik fenolowy może pomóc w niwelowaniu starczych przebarwień na skórze. Błyskoporka podkorowego możemy znaleźć w kremach przeciwstarzeniowych do twarzy i w preparatach pod oczy. Chaga niweluje podrażnienia naskórka i wspomaga regenerację skóry. Dzięki zawartości β-glukanów w grzybni ekstrakt z błyskoporka podkorowego pomaga wiązać wodę w komórkach naskórka.

Błyskoporek podkorowy stanowi źródło cennych związków biologicznie czynnych. Grzybnia Inonotus obliquus zawiera polisacharydy (m.in. β-glukany), fitosterole (głównie lanosterole, 3β-hydroxy-lanosta-8,24-dien-21-al, inotodiol oraz ergosterol), flawonoidy, kwasy fenolowe, garbniki, lignany, triterpeny (betulina, kwas betulinowy), silny antyutleniacz – dysmutazę ponadtlenkową SOD, aminokwasy, barwnik fenolowy – melaninę, witaminy (przede wszystkim z grupy B) oraz substancje mineralne (miedź, potas, cynk, żelazo, wapń). Wymienione substancje warunkują szereg właściwości zdrowotnych, które przypisuje się grzybowi chaga: działanie immunomodulujące, przeciwnowotworowe, hipoglikemizujące, obniżające poziom cholesterolu, antyoksydacyjne, przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne.

Polisacharydy błyskoporka podkorowego, a w szczególności egzopolisacharydy, posiadają właściwości immunomodulujące. Przypuszcza się, że duże znaczenie odgrywa wysoka zawartość β-glukanów w grzybni chaga. Związki te stymulują produkcję białych krwinek – leukocytów. Polisacharydy promują aktywację makrofagów, najprawdopodobniej działając na komórkowe szlaki sygnałowe MAPK i NFκB. Związek określany symbolem ISP2a w doświadczeniach in vitro zwiększył proliferację limfocytów, jednocześnie podnosząc produkcję czynnika martwicy nowotworów TNF-α, co w przyszłości może zostać wykorzystane do produkcji środka przeciwnowotworowego o działaniu immunomodulującym.

Polisachardydy Inonotus obliquus posiadają także właściwości przeciwcukrzycowe. W badaniach z wykorzystaniem myszy laboratoryjnych wykazano, że ekstrakty z chaga obniżają poziom glukozy we krwi zwierząt. Dodatkowo błyskoporek podkorowy zmniejszał stężenie trójglicerydów, kwasów tłuszczowych i cholesterolu we krwi myszy z cukrzycą indukowaną alloksanem. Przypuszcza się, że grzyb sprzyja regeneracji komórek wysp trzustkowych beta produkujących insulinę.

Kompleksy polifenolowe zawarte w grzybie chaga warunkują jego działanie przeciwutleniające. Owocnia błyskoporka podkorowego zawiera dysmutazę ponadtlenkową SOD (SuperOxide Dismutase). Jest to enzym katalizujący reakcję dysmutacji anionorodnika ponadtlenkowego. Dodatkowo Inonotus obliquus działa antymutagennie, co udowodniono w badaniach in vitro z wykorzystaniem kolonii bakteryjnych Salmonella typhimurium. Silnymi właściwościami genoprotekcyjnymi charakteryzuje się barwnik grzyba – melanina – warunkujący jego ciemne zabarwienie. Działanie przeciwnowotworowe wykazano dla ekstraktów z Inonotus obliquus w przypadku raka wątroby, czerniaka, białaczki i raka szyjki macicy. Triterpenoid inotodiolowy zawarty w owocni grzyba działał cytotoksycznie wobec komórek nowotworowych raka płuc. Najprawdopodobniej za właściwości cytotoksyczne błyskoporka podkorowego odpowiadają kompleksy polisacharydowo-triterpenoidowe zawarte w owocni. Mechanizm działania przeciwnowotworowego chaga nie został jednak dokładnie poznany. Wiadomo, że betulina oraz kwas betulinowy zawarte w Inonotus obliquus działają antyproliferacyjnie wobec komórek rakowych, hamują procesy tworzenia nowych naczyń krwionośnych (angiogenezy), tym samym blokując migrację komórek rakowych oraz indukując ich apoptozę.

W doświadczeniach na zwierzętach laboratoryjnych wykazano, że błyskoporek podkorowy posiada potencjalne właściwości hepatoprotekcyjne. Ekstrakt z grzyba podawano myszom z uszkodzeniem wątroby wywołanym działaniem Toxoplasma gondii. W wynikach doświadczenia podkreślono zmniejszony poziom wskaźników wątrobowych: aminotransferazy alaninowej (ALT), aminotransferazy asparaginianowej (AST), dialdehydu malonowego (MDA) i tlenku azotu (NO). Jednocześnie suplementacja grzybem chaga skutkowała zwiększeniem zawartości enzymu antyoksydacyjnego dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) oraz glutationu (GSH) w hepatocytach.

Testy wymuszonego pływania myszy wykazały, że podawanie błyskoporka podkorowego zwierzętom wywoływało efekt przeciwzmęczeniowy. Aktywność tę oceniano na podstawie wyników badań biochemicznych (określano poziom kwasu mlekowego, dehydrogenazy mleczanowej i azotu mocznikowego we krwi zwierząt) oraz analizy całkowitego czasu wspinaczki, pływania i bezruchu myszy. Doustne podawanie frakcji polisacharydowych z Inonotus obliquus skutkowało wydłużeniem czasu aktywności zwierząt i zmniejszeniem okresu bezruchu.

Błyskoporek podkorowy posiada działanie przeciwbakteryjne, które zbadano m.in. wobec bakterii Mycobacterium smegmatis i Francisella tularensis (Sharikov i współpracownicy). Miały miejsce próby wykorzystania aktywności bakteriobójczej grzyba w stomatologii, kiedy to wysuszony ekstrakt z chaga służył do leczenia erozji twardych tkanek zęba. Z błyskoporka podkorowego doświadczalnie stworzone zostały specjalne fitofilmy, które miałyby w przyszłości leczyć stany zapalne w obrębie jamy ustnej.

Grzyb chaga posiada aktywność przeciwwirusową. Frakcje długołańcuchowych polisachardydów wyekstrahowanych z Inonotus obliquus hamowały aktywność proteazy HIV-1, enzymu biorącego udział w replikacji retrowirusa. Najprawdopodobniej u podstaw mechanizmu hamującego wirusa HIV była adsorpcja związków czynnych grzyba na powierzchni proteazy i zablokowanie procesu odwrotnej transkrypcji (syntezy DNA na matrycy RNA).

Przykładowy przepis z wykorzystaniem błyskoporka podkorowego Inonotus obliquus:

• Odwar: 2 łyżki świeżego bądź suszonego surowca należy zalać szklanką wody oraz szklanką alkoholu 40%. Całość gotujemy przez kilka minut, po czym odstawiamy pod przykryciem na godzinę. Gotowy odwar filtrujemy i dzielimy na 3 części. Dawkowanie: 3 razy dziennie, dwie godziny przed posiłkiem po 100 ml odwaru.

W aptekach dostępny jest ekstrakt z owocni grzyba chaga w postaci proszku. Z suplementu sporządza się koktajle. W tym celu należy zmieszać proszek z kawą/herbatą/wodą i wypić bezpośrednio po przygotowaniu. Kapsułki zawierające ekstrakt z Inonotus obliquus najlepiej stosować podczas posiłku.

Kobiety w ciąży oraz karmiące piersią przed przyjmowaniem suplementów z błyskoporkiem podkorowym powinny skonsultować się z lekarzem.

Błyskoporek podkorowy często łączony jest z innymi ziołami wzmacniającymi układ odpornościowy, m.in. Camellia sinensis (herbata chińską), oraz grzybami Hericium erinaceus (soplówka jeżowata), Lentinula edodes (grzyb shiitake), Cordyceps sinensis (maczużnik chiński), Ganoderma Lucidum (grzyb reishi), Agaricus Blazei (grzyb życia).

Ze względu na właściwości stymulujące układ odpornościowy nie zaleca się stosowania suplementów z błyskoporkiem podkorowym u pacjentów przyjmujących leki immunosupresyjne (np. po przeszczepach narządowych).

Badania na zwierzętach doświadczalnych nie wykazały toksyczności ekstraktów z błyskoporka podkorowego na narządy wewnętrzne mimo zastosowania wysokich dawek. Polisacharydy Inonotus obliquus uznawane są za nietoksyczne i nie powodują skutków ubocznych, jednak nadal konieczna jest szczegółowa ocena potencjalnego ryzyka suplementacji grzyba chaga.