Warzucha lekarska — remedium na szkorbut?

Warzucha lekarska była niegdyś rośliną szeroko stosowaną w ziołolecznictwie europejskim, jednak współcześnie jej zdrowotne właściwości nie są powszechnie znane.

Surowcem zielarskim jest ziele rośliny Herba Cochleariae, z którego otrzymuje się również cenny sok. Cochlearia officinalis stanowiła znane źródło witaminy C, ale jej popularność zmniejszyła się wraz z rozpowszechnieniem owoców cytrusowych na Starym Kontynencie. Warzuchę suszono, a następnie dodawano do napojów, sałatek oraz kanapek. Jej gorzki, cierpki i ostry smak (przypominający chrzan) maskowano innymi ziołami.

Roślina została oficjalnie opisana w dziele Karola Linneusza pod tytułem „Species Plantarum” w 1753 roku. Wcześniej angielski botanik i zielarz Nicholas Culpeper w swojej księdze „Complete Herbal” (wydana w 1653 roku) przedstawiał warzuchę lekarską jako remedium na szkorbut oraz wskazywał na jej właściwości detoksykujące organizm. Polecał wypijanie filiżanki soku z Cochlearia officinalis rano na czczo, aby oczyścić wątrobę, śledzionę i krew. W medycynie ludowej do dziś wykorzystuje się świeżo sporządzony sok z młodego ziela warzuchy podczas wiosennych kuracji oczyszczających organizm. Sok ordynowano osobom cierpiącym na wrzody żołądka. Zewnętrznie sokiem z warzuchy leczono dolegliwości skóry (plamy, blizny, drobne zadrapania, oparzenia, czyraki), roślina ma bowiem zdolność do wybielania zmian pigmentacyjnych, np. przebarwień słonecznych oraz plam starczych, a także działa dezynfekująco, ułatwiając w ten sposób gojenie się ran. Sokiem z warzuchy można płukać jamę ustną w razie uszkodzeń śluzówki, a świeże liście przykładać do zapalonych dziąseł. Warzuchę lekarską stosuje się do zatrzymywania krwawień z nosa i drobnych ran, wykorzystując właściwości ściągające garbników w niej zawartych. Cochlearia officinalis działa lekko moczopędnie, dlatego jest pomocna w przypadku stanów zapalnych nerek i pęcherza moczowego, w kamicy nerkowej, w przypadku gromadzenia się piasku nerkowego oraz w obrzękach kończyn. Spożywanie gorzkich, świeżych pędów rośliny zebranych wiosną pobudza wydzielanie śliny i soków trawiennych. Cochlearia officinalis wzmaga apetyt i przynosi poprawę w chorobach wynikających ze słabego odżywiania się. Działa lekko przeczyszczająco i przynosi ulgę w zaparciach. Niegdyś była często stosowana w chorobach wątroby i jako ziele żółciopędne.

Warzucha lekarska (łac. Cochlearia officinalis) to roślina należąca do rodziny kapustowatych Brassicaceae. Możemy ją spotkać w Wielkiej Brytanii, Irlandii oraz na terenach nadbrzeżnych Europy Środkowej i Północnej. Została zlokalizowana m.in. w Rosji, Belgii, Niemczech, Holandii, Szwajcarii, Islandii, Danii, Finlandii, Norwegii, Szwecji i na Wyspach Owczych. Warzucha lekarska rozprzestrzeniła się również na tereny o cieplejszym klimacie (Włochy, Francja, Hiszpania). W Polsce jest gatunkiem zawleczonym i występuje w województwie zachodniopomorskim.

Cochlearia officinalis porasta nadbrzeżne i skaliste tereny nadmorskie, żwirowe plaże, klify oraz słone bagna. Rzadziej niż na nadbrzeżach możemy ją spotkać na obszarach górskich wewnątrz lądu (m.in. w Alpach), w pobliżu źródeł solankowych oraz w okolicach kopalni soli. Preferuje gleby wilgotne, może rosnąć na stanowiskach półcienistych i nie jest odporna na mróz.

Warzucha lekarska jest dwuletnią lub wieloletnią zimozieloną byliną. Osiąga wysokość od 10 cm do 50 cm. Jej kanciasto-bruzdowane łodygi są nagie, pozbawione włosków. Pną się poziomo wzdłuż ziemi, a następnie zakrzywiają pionowo do góry (długość łodyżki wynosi do 30 cm). Ciemnozielone liście mają mięsistą strukturę i są długoogonkowe. W dolnej części rośliny układają się na wzór rozety. Blaszka liściowa przybiera kształt sercowaty bądź nerkowaty. Jest zaokrąglona u nasady i lekko spiczasta na końcu. Okres kwitnienia warzuchy przypada na maj-sierpień. Kwiaty są drobne (o średnicy od 8 mm do 15 mm), czteropłatkowe i wonne. Tworzą kwiatostany w formie grona. Przyjmują zabarwienie od białego po liliowe. Owocem warzuchy jest łuszczyna. Nasiona pojawiają się w okresie lipiec-wrzesień. Mają kulisty kształt i czerwonobrązowy kolor.

Nazwa rośliny Cochlearia officinalis wywodzi się od greckiego słowa kochlarion, które oznacza „łyżeczkę” i odnosi się do kształtu liści w dolnej części warzuchy. Słowo officinalis z języka łacińskiego można przetłumaczyć jako „urzędowy”. Takie określenie często przypisywano gatunkom o znaczeniu medycznym. W języku angielskim powszechnie spotykane nazwy warzuchy lekarskiej to scurvygrass (trawa szkorbutowa) lub spoonwort (łyżeczka). Marynarze przed podróżami zabierali na pokład statku suszone wiązki warzuchy i dodawali roślinę do potraw w celu zapobiegania niedoborom witaminy C. Wierzono, że uchroni to przed wystąpieniem szkorbutu. 

Warzucha lekarska bywa nazywana warzuchą wodną bądź warzęchą lekarską.

Informacje na temat składu chemicznego ziela warzuchy lekarskiej są mocno ograniczone.

Liście Cochlearia officinalis są głównym źródłem składników aktywnych, do których należą związki o charakterze glikozydowym i alkaloidowym. Wiadomo, że roślina jest bogata w kwas askorbinowy (witaminę C), olejki lotne, substancje garbnikowe i goryczowe (m.in. glikozydy gorczyczne), a także w składniki mineralne. Związki aktywne biologicznie obecne w roślinie to cochlearine, czyli (8-metylo-8-azabicyklo[3.2.1]oktan-3-ylo) 3-hydroksybenzoesan należący do estrów benzoesowych, oraz myrosin. Substancje te posiadają właściwości przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe.

Proponowany sposób użycia suszonego ziela warzuchy lekarskiej to zalanie 2 łyżeczek surowca 250 ml wody i parzenie przez okres 10 minut. Należy spożywać świeżo sporządzony napar.

Przepisy z wykorzystaniem warzuchy lekarskiego według dr. Henryka Różańskiego:

• Spirytus warzęchowy – świeże ziele warzuchy z kwiatami należy posiekać, zalać mieszaniną wody i spirytusu (Cochleariae florens et concisa 800 części, Spiritus 300 części, Aqua 300 części), a następnie pozostawić do maceracji na 24 godziny. Powoli oddestylować z parą wodną 400 g gotowego preparatu.
• Woda przeciwszkorbutowa – 3 krople olejku pomarańczowego Oleum Aurantii corticis, olejku muszkatołowego Oleum Macidis, olejku z mięty zielonej Oleum Menthae crispae i olejku szałwiowego Oleum Salviae wymieszać z 1 g spirytusu gorczycowego Spiritus Sinapis i 50 g spirytusu warzęchowego Spiritus Cochleariae.

Warzucha lekarska wykazuje synergizm działania z lekami moczopędnymi oraz roślinami o właściwościach diuretycznych.

Stosowanie Cochlearia officinalis może zmniejszać eliminację litu z organizmu i nasilać jego działania niepożądane.

Brak danych klinicznych na temat działań niepożądanych warzuchy lekarskiej. Jak każdy surowiec roślinny, Herba Cochleariae może stać się przyczyną wystąpienia reakcji nadwrażliwości. Spożycie dużych ilości warzuchy może spowodować zaburzenia żołądkowo-jelitowe.