Słonecznik bulwiasty — wielokierunkowe wsparcie odchudzania

Topinambur to roślina o szerokim wachlarzu zastosowań. Ze względu na zawartość substancji aktywnych biologicznie może być wykorzystywana w przemyśle farmaceutycznym. Przeprowadzone badania in vitro oraz in vivo wskazują na jej działanie przeciwcukrzycowe, przeciwzapalne, antyutleniające, przeciwnowotworowe i przeciwgrzybicze. Suplementy diety z topinamburem działają ochronnie na nerki i wątrobę, wspomagają funkcje poznawcze organizmu (polepszenie koncentracji i pamięci), są również przeznaczone dla osób pragnących zredukować masę ciała. Na rynku aptecznym obecne są tabletki doustne zawierające sproszkowane bulwy Helianthus tuberosus, które wspierają funkcjonowanie układu odpornościowego oraz przyczyniają się do ochrony organizmu przed szkodliwymi substancjami ze środowiska. Wysoka zawartość inuliny oraz oligosacharydów w słoneczniku bulwiastym sprawia, że jest to roślina usprawniająca pracę przewodu pokarmowego. Inulina jest bowiem prebiotykiem, substancją pobudzającą wzrost mikroflory jelitowej. Jej obecność pomaga niwelować dokuczliwe zaparcia, a wzmocniona mikroflora jelit redukuje przenikanie szkodliwych substancji i toksyn z pożywienia do krwiobiegu. Łagodzenie zaburzeń mikroflory jelitowej wpływa pozytywnie na układ immunologiczny i redukuje stres oksydacyjny. Bulwy topinamburu po spożyciu dają efekt sytości na skutek pęcznienia w żołądku dzięki zawartości nierozpuszczalnych frakcji polisacharydowych (błonnik pokarmowy). Tę właściwość rośliny wykorzystuje się w dietetyce, szczególnie u osób chcących zredukować masę ciała. Substancje czynne Helianthus tuberosus zmniejszają wchłanianie węglowodanów z jelit, zmniejszając tym samym poposiłkowe wahania glukozy we krwi. Jest to warzywo polecane dla diabetyków. Produkcja słonecznika bulwiastego jest tania, a roślina ma niewielkie wymagania środowiskowe. Z tego względu topinambur jest używany nie tylko do produkcji suplementów diety, ale także wykorzystuje się go jako żywność funkcjonalną. Jest polecany osobom z zaburzeniami lipidowymi, ponieważ zmniejsza wchłanianie tłuszczów z pożywienia, przyczyniając się do obniżenia stężenia cholesterolu i trójglicerydów we krwi. Spożycie rośliny wpływa korzystnie na układ krążenia, ponieważ obniża ciśnienie tętnicze krwi. Topinambur jest polecany osobom przeprowadzającym kuracje odtruwające organizm, pomaga w zespole przewlekłego zmęczenia.

Topinambur w przemyśle może służyć do wytwarzania substancji, takich jak kwas mlekowy, kwas masłowy, kwas cytrynowy, kwas bursztynowy, 2,3-butanodiol oraz sorbitol. Obecnie trwają badania nad wykorzystaniem Helianthus tuberosus do produkcji paliw – bioetanolu oraz biobutanolu.

Topinambur (łac. Helianthus tuberosus) to roślina należąca do rodziny astrowatych Asteraceae. Nazywany jest słonecznikiem bulwiastym ze względu na podobieństwo między tymi gatunkami. Inne funkcjonujące określenia topinamburu to bulwa, bulwnik ogrodowy, jabłko polne, karczoch jerozolimski bądź gruszka ziemna. Słowo topinambur pochodzi od nazwy północnoamerykańskiego indiańskiego plemienia Topinamboore, którego członkowie uprawiali roślinę na długo przed jej rozpowszechnieniem na pozostałych kontynentach. Naturalnym środowiskiem występowania słonecznika bulwiastego jest Kanada oraz Stany Zjednoczone. Roślina została rozprzestrzeniona na obszary Afryki, państw azjatyckich, Australii oraz Europy.

Topinambur preferuje gleby żyzne, próchnicze, o umiarkowanej wilgotności. Najlepiej wzrasta na stanowiskach słonecznych bądź półcienistych. Często określany jest mianem gatunku inwazyjnego, ponieważ z łatwością kolonizuje nowe tereny i dziczeje. Słonecznik bulwiasty jest rośliną wieloletnią, choć w uprawie najczęściej jednoroczną. Posiada silną i wyprostowaną łodygę, dorastającą do 3 m wysokości. Łodyga jest słabo rozgałęziona, w przekroju okrągła, o średnicy wynoszącej około 3 cm. Na jej powierzchni znajduje się szorstkie i białawe owłosienie. Liście ułożone są w pędach naprzeciwlegle, jedynie górna część rośliny charakteryzuje się ulistnieniem skrętoległym. Blaszka liściowa ma kształt wąskolancetowaty. Jest drobna, ma szorstką powierzchnię i ciemnozielone zabarwienie. Brzeg blaszki posiada mocne piłkowanie. Okres kwitnienia Helianthus tuberosus przypada na miesiące letnie oraz wczesną jesień (sierpień-październik). Kwiaty słonecznika bulwiastego mają złotożółtą barwę. Występują pojedynczo lub są zebrane w kwiatostany (wiechy) o średnicy 4-8 cm. Kwiaty wewnątrz kwiatostanów mają kształt rurkowy, a te umieszczone na obrzeżach – języczkowy. Owoc topinamburu to sucha i twarda niełupka o długości 5-7 mm. Ma spłaszczone boki oraz brązowy kolor z ciemniejszymi pręgami. Niełupka jest delikatnie owłosiona. Podziemną część Helianthus tuberosus stanowią długie rozłogi osiągające ponad 1 metr, zakończone bulwami. Ilość bulw przypadających na roślinę jest różnorodna (od kilku do kilkudziesięciu sztuk). Bulwy swoim wyglądem przypominają imbir, jednak ich smak jest bardziej delikatny. Mogą przybierać różnoraki kształt, najczęściej jednak określany jest jako gruszkowaty, owalny bądź walcowaty. Ich długość wynosi średnio 2-8 cm (czasami dorastają do 15 cm), a szerokość 3-6 cm. Miąższ bulw ma jasnokremowe zabarwienie, natomiast ich skórka przybiera różne odcienie – od jasnożółtego po czerwony czy fioletowy. Surowy topinambur w smaku porównywany jest do rzodkiewki, natomiast obróbka termiczna bulw sprawia, że nabierają pożądanej delikatności i słodkości (smak podobny do karczocha). Korzenie topinamburu są cienkie, włókniste i rozłożyste.

Surowcem zielarskim Helianthus tuberosus są bulwy rośliny. Ich skład różni się w zależności od warunków wzrastania i/lub uprawy. Znaczenie posiada także odmiana topinamburu oraz termin zbioru. Podstawowymi składowymi bulw są: woda (około 80%), węglowodany (około 15%) oraz substancje białkowe (średnio 1-2%). Sucha masa surowca składa się przede wszystkim z polisacharydu – inuliny. Jest to rozpuszczalny w wodzie fruktan stanowiący 11,3-14,2 g/100 g świeżej masy bulw. Inne węglowodany zawarte w surowcu to sacharoza, cukry proste (glukoza, fruktoza), celuloza, hemiceluloza oraz pektyny. Część z nich (celuloza, hemiceluloza i pektyny) tworzy nierozpuszczalne włókna błonnika pokarmowego. Białko zawarte w bulwach słonecznika bulwiastego zawiera wszystkie aminokwasy egzogenne. Charakteryzuje się wysoką zawartością metioniny. Substancje tłuszczowe stanowią jedynie 0,4-1,8% suchej masy bulw. Są to przede wszystkim jednonienasycone i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, np. kwas linolowy. Ponadto w Helianthus tuberosus znajdziemy witaminy (głównie witaminę C, witaminy z grupy B, takie jak wit. B1, B2, B6, B12, biotynę, foliany, beta-karoten, witaminę E i witaminę K) oraz substancje mineralne. Wśród makro- i mikroskładników można wymienić między innymi potas, sód, magnez, wapń, cynk, żelazo oraz miedź, bor, mangan, siarkę, krzem. W liściach Helianthus tuberosus do tej pory zidentyfikowano 10 kwasów chlorogenowych (m.in. kwas kawoilochinowy i jego dwa izomery, kwas kawowy, kwas p-kumaroilochinowy, kwas feruloilochinowy), 11 rodzajów laktonów seskwiterpenowych oraz 2 flawony.

Substancje czynne zawarte w topinamburze działają przeciwgrzybiczo. Najprawdopodobniej za tę właściwość odpowiadają kwasy fenolowe zawarte w badanej roślinie. Największą aktywność przeciwgrzybiczą udowodniono dla kwasu kawowego, kwasu 3,4-dikawoilochinowego oraz kwasu 1,5-dikawoilochinowego. Efekt przeciwgrzybiczy przetestowano m.in. na gatunkach Botrytis cinerea, Colletotrichum gloeosporioides, Phytophthora capsici Leonian oraz Rhizoctonia cerealis przy użyciu ekstraktów wodnych oraz tych uzyskanych za pomocą rozpuszczalników organicznych. Najwyższą aktywność stwierdzono dla ekstraktu uzyskanego za pomocą octanu etylu.

Związki fenolowe zawarte w Helianthus tuberosus warunkują jego działanie przeciwutleniające. Aktywność przeciwrodnikową surowca zbadano w testach in vitro (test DPPH, metoda Cuprac i ABTS). Okazało się, że najwyższą zdolność wymiatania wolnych rodników posiadały związki: kwas 3-O-kawoilochinowy oraz kwas 1,5-dikawoilochinowy.

Laktony seskwiterpenowe oraz flawony zawarte w topinamburze posiadają potencjał przeciwnowotworowy. Dla wymienionych substancji przeprowadzono testy in vitro z wykorzystaniem linii komórkowych MCF-7 (komórki raka piersi), A549 (komórki raka płuc) i HeLa (komórki raka szyjki macicy). Zarówno flawony, jak i laktony seskwiterpenowe działały cytotoksycznie wobec komórek nowotworowych.

Alkoholowe ekstrakty z bulw topinamburu dawały efekt hipoglikemiczny w badaniu in vivo z wykorzystaniem szczurów laboratoryjnych, u których wywołano cukrzycę za pomocą streptozocyny. Jednym z mechanizmów działania przeciwcukrzycowego rośliny jest zdolność jej substancji czynnych do hamowania aktywności enzymów rozkładających węglowodany, tj. α-glukozydazy oraz amylazy.

Topinambur w postaci soku z fermentowanych bulw Helianthus tuberosus:

• zwykle dawkuje się 3 razy dziennie 10-15 ml soku rozcieńczonego niewielką ilością wody u osób dorosłych; zalecane stosowanie dla dzieci powyżej 3 roku życia to łyżeczka soku (5 ml) rozcieńczonego w wodzie lub innym płynie podawana 3 razy dziennie.

Topinambur w postaci tabletek:

• dostępny na rynku aptecznym suplement diety Topinulin Activ przeznaczony dla osób odchudzających się – 2 g sproszkowanych bulw topinamburu, raz na dobę przed posiłkiem; tabletki należy popić niewielką ilością wody.

Inne zastosowanie:

• napar wzmacniający organizm – kilka listków topinamburu, czarnej porzeczki i mięty zalać 200 ml wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem przez kilka minut, a następnie odcedzić.