Porost islandzki — na gardło, kaszel, afty i piękne zęby

Surowcem farmaceutycznym tarczownicy islandzkiej Cetraria islandica jest cała bądź pocięta plecha porostu Lichen islandicus. Zbiory prowadzi się przez cały rok w dni suche, po czym wymagane jest dalsze suszenie porostu w ciemnym i przewiewnym miejscu i w temperaturze nieprzekraczającej 60℃. Do przemysłu farmaceutycznego wykorzystywana jest głównie tarczownica islandzka rosnąca w krajach skandynawskich, w państwach byłej Jugosławii, w Rumunii oraz w Kanadzie.

Zastosowanie płucnicy islandzkiej w lecznictwie zostało udokumentowane już w średniowiecznym dziele niemieckiego lekarza i botanika – Valeriusa Cordusa. Z plechy Lichen islandicus przygotowywano napary, odwary, maceraty oraz nalewki. W XIX-wiecznej Europie Cetraria Islandica była uważana za cudowny środek leczący choroby dróg oddechowych oraz schorzenia narządów trawiennych (brak apetytu, niestrawność, kamica żółciowa, choroba wrzodowa, zaparcia, choroby trzustki). Stosowano ją w przypadku gruźlicy, astmy, krztuśca oraz czerwonki. Plechę porostu islandzkiego wykorzystywano jako środek odtruwający, podawano ją także w przypadku wzmożonej potliwości. Zewnętrznie porost był używany w medycynie ludowej do łagodzenia uszkodzeń i chorób skóry, tj. w razie oparzeń, odmrożeń, ran i liszajów. Cetraria islandica była łatwo dostępnym środkiem przeciwzapalnym w stanach chorobowych oczu (naparem przemywano oczy w razie zaczerwienienia, nadmiernego łzawienia i pieczenia gałek ocznych). Nasiadówki z wykorzystaniem plechy tarczownicy islandzkiej dzięki właściwościom łagodzącym, przeciwdrobnoustrojowym i przeciwzapalnym były wykorzystywane w razie infekcji narządów płciowych oraz w hemoroidach.

W aptece tarczownica islandzka występuje w licznych preparatach, najczęściej o statusie suplementów diety lub wyrobów medycznych. W Polsce zarejestrowany jest leczniczy płyn doustny Pectosol, zawierający m.in. płynny wyciąg etanolowy z porostu islandzkiego. Wskazaniami do jego zastosowania są stany zapalne górnych dróg oddechowych oraz kaszel z zalegającą wydzieliną. Lek jest przeznaczony dla osób dorosłych i młodzieży powyżej 12 roku życia. Płucnica islandzka stanowi podstawę wielu tabletek i pastylek do ssania, sprayów oraz syropów, których głównym zadaniem jest nawilżanie błon śluzowych jamy ustnej i gardła. Można je stosować w przypadku infekcji gardła, krtani i migdałków, w dokuczliwej suchości jamy ustnej, w razie wystąpienia chrypki, przy podrażnieniach śluzówki jamy ustnej i nosa spowodowanych suchym powietrzem lub klimatyzacją, a także profilaktycznie u osób pracujących głosem i obciążających struny głosowe. Wyciąg z porostu islandzkiego tworzy ochronny film na błonie śluzowej, nawilża ją oraz sprzyja regeneracji w przypadku uszkodzeń. Pastylki do ssania z porostem zmniejszają częstotliwość odruchu kaszlowego, który często towarzyszy osobom palącym papierosy. Spraye do gardła z Cetraria islandica mogą być używane przez osoby mające problemy z przełykaniem oraz jako uzupełnienie terapii w przypadku zażywania leków działających wysuszająco na błony śluzowe (np. efekt towarzyszący niektórym antydepresantom). Na rynku aptecznym dostępne są preparaty dla dzieci w postaci lizaków oraz gum rozpuszczalnych zawierające w składzie tarczownicę islandzką. Koją one gardło i krtań, a dzięki atrakcyjnej formie podania są łatwo akceptowane przez najmłodszych pacjentów. Ekstrakt z plechy płucnicy islandzkiej wchodzi w skład wyrobu medycznego – sprayu do nosa. Dzięki właściwościom powlekającym i zdolności do tworzenia ochronnego filmu na błonie śluzowej nosa wyrób ogranicza wchłanianie drobnoustrojów (bakterii, wirusów, grzybów), alergenów oraz zanieczyszczeń z wdychanego powietrza. Łagodzi nieżyt nosa i zmniejsza dolegliwości alergiczne. Porost islandzki jest często dodawany do suplementów odpornościowych w postaci np. syropów doustnych. Łączy się go z roślinami o działaniu immunostymulującym, m.in. z pelargonią afrykańską.

Cetraria islandica jest wykorzystywana w przemyśle kosmetycznym. Szczególnie często można ją spotkać w preparatach przeznaczonych do pielęgnacji zębów i jamy ustnej – pastach do zębów, systemach wybielających umożliwiających redukcję przebarwień w warunkach domowych oraz w płynach do płukania jamy ustnej. Płucnica lekarska ma właściwości wybielające. Działa rozjaśniająco poprzez usuwanie płytki nazębnej. Właściwości przeciwzapalne i antybakteryjne mchu islandzkiego chronią przed rozwojem próchnicy. W płukankach do jamy ustnej wykorzystuje się działanie łagodzące porostu. Pomaga utrzymać śluzówkę jamy ustnej w dobrej kondycji, łagodzi mikrouszkodzenia (np. afty) oraz stany zapalne dziąseł. Producenci umieszczają ekstrakt z tarczownicy islandzkiej w szamponach roślinnych. Cetraria islandica umożliwia delikatne oczyszczanie skóry głowy, odświeża i nie podrażnia przy tym skóry. Pomaga hamować wypadanie włosów, ich łamliwość i rozdwajanie końcówek. Znajdziemy ją również w żelach do mycia ciała, szczególnie polecanych osobom z problemami skórnymi (łojotokowe zapalenie skóry, zmiany trądzikowe, łuszczyca).

W XVIII wieku porost islandzki w zmielonej postaci służył do wypieku chleba. Rozdrobniona oraz wymoczona plecha tarczownicy używana była również do produkcji galaretki.

Tarczownica islandzka (Cetraria islandica) to porost należący do rodziny misecznicowatych (Parmeliaceae). Inne znane nazwy tarczownicy to płucnica islandzka, porost islandzki oraz szary mech. Występuje głównie na terenach północnej półkuli (obszary Europy, Azji oraz Ameryki). Swoim zasięgiem wzrastania obejmuje również rejony arktyczne i subarktyczne (m.in. Grenlandię). W naszym kraju Cetraria islandica należy do gatunków objętych częściową ochroną. Porost posiada niewielkie wymagania środowiskowe, jednak ze względu na wykorzystanie w ziołolecznictwie i intensywne zbiory jego zasoby zostały w Polsce znacznie zubożone. Płucnicę islandzką możemy spotkać zarówno na obszarach nizinnych, jak i w górach. Preferuje gleby piaszczyste i próchnicze, ale z powodzeniem porasta także tereny skaliste lub pnie drzew (najczęściej występuje w słonecznych i suchych borach sosnowych, na wrzosowiskach oraz murawach).

Składowymi plechy tarczownicy islandzkiej są komórki glonów protokokkoidalnych oraz oplatające je strzępki grzyba. Morfologia plechy porostu islandzkiego w dużej mierze jest uzależniona od miejsca jego występowania. Plecha w górnej części ma kolor brunatny (w przypadku suchych warunków środowiskowych) lub brunatnooliwkowy (w przypadku terenów wilgotnych). Część dolna plechy charakteryzuje się biało-brązowym bądź czerwonawym zabarwieniem. Białe plamki znajdujące się na dolnej powierzchni porostu to tzw. pseudocyfele. Pod wpływem wody sztywna i sucha struktura plechy staje się miękka oraz elastyczna. Opisywany porost naziemny jest przyczepiony do podłoża dolną powierzchnią, w swojej środkowej części. Tworzy kępki lub zwarte murawki, które osiągają do 15 cm wysokości. Plecha tarczownicy islandzkiej ma silnie rozgałęzioną budowę. Poszczególne odcinki plechy są nagie, płaskie bądź rowkowato wygięte. Mają szerokość od 0,3 cm do 1,5 cm oraz około 0,5 mm grubości. Plecha Cetraria islandica określana jest jako liściokształtna, a na jej brzegach można zauważyć kolcowate wyrostki. Bardzo rzadko na wierzchołkach płatów znajdują się apotecja, czyli owocniki grzybowe. Substancje czynne plechy porostu islandzkiego nadają jej gorzki smak.

Plecha tarczownicy islandzkiej Lichen islandicus jest surowcem farmaceutycznym bogatym w liczne związki biologicznie czynne. Wśród nich można wyodrębnić tzw. kwasy porostowe, do których należą kwasy: fumarowy, fumaroprotocetrarowy, protocetrarowy, cetnarowy, protolichesterynowy, alloprotolichesterynowy, lichesterynowy, fizydowy i usninowy. Około 25-50% masy surowca stanowią oligosacharydy. Jest to m.in. lichenan (liniowy β-D-glukan rozpuszczalny w gorącej wodzie) oraz izolichenan (rozpuszczalny w zimnej wodzie liniowy α-D-glukan). Pozostałe polisacharydy występujące w tarczownicy islandzkiej to celuloza i hemiceluloza, hydrolizujące do cząsteczek mannozy, galaktozy i kwasu glukuronowego. Lichen islandicus zawiera substancje mineralne, takie jak wapń, magnez, żelazo, jod, bor, miedź oraz krzem. Pozostałe substancje to kwasy tłuszczowe (linolowy, oleinowy i linolenowy), fosfolipidy, sterole, karotenoidy oraz witaminy z grupy B (głównie tiamina i kobalamina). W poroście islandzkim występują także pierwiastki, takie jak ołów, kadm, rtęć i arsen, pochodzące z zanieczyszczeń środowiska.

W badaniach in vitro z wykorzystaniem izolowanej błony policzkowej świni udowodniono powlekające właściwości polisacharydów zawartych w tarczownicy islandzkiej. Adhezja polisacharydów do komórek nabłonka była jednak niewielka (około 10%) i zależna od ich stężenia. Brak podobnych badań w warunkach in vivo.

Substancje czynne tarczownicy islandzkiej posiadają właściwości przeciwbakteryjne oraz przeciwwirusowe. W jednym z badań udowodniono hamujący wpływ wodnego ekstraktu Lichen islandicus w stężeniu 10% wobec bakterii Micrococcus luteus. Siła działania przeciwbakteryjnego najprawdopodobniej była uzależniona od zawartości kwasu fumaroprotocetrarowego w surowcu. W innym doświadczeniu wykazano właściwości przeciwbakteryjne alkoholowych ekstraktów z porostu islandzkiego wobec bakterii Gram(+), m.in. Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Bacillus subtilis oraz Bacillus cereus. Badane ekstrakty były jednak nieskuteczne wobec bakterii Gram(-), grzybów oraz promieniowców. Jeden z kwasów porostowych, tj. kwas protolichesterynowy, w warunkach in vitro wykazywał działanie przeciwbakteryjne wobec szczepów Helicobacter pylori, które stanowią znany czynnik ryzyka choroby wrzodowej żołądka. Lichenina zawarta w poroście działała przeciwwirusowo wobec różnych podgatunków wirusa mozaiki tytoniu w testach in vitro. W trakcie doświadczeń nie wykazano wpływu polisacharydów porostu na syntezę białek wirusa. Wywnioskowano, że substancje czynne tarczownicy islandzkiej działają poprzez wpływ na materiał genetyczny wirusów (hamujący wpływ na procesy replikacyjne). W innym doświadczeniu dowiedziono, że kwas protolichesterynowy Cetraria islandica jest inhibitorem enzymu odwrotnej transkryptazy wirusa niedoboru odporności.

Tarczownica islandzka posiada właściwości przeciwutleniające. W badaniu na ekstraktach wodnych Cetraria islandica udowodniono, że siła działania antyoksydacyjnego porostu była większa niż w przypadku zastosowania tokoferolu (znany przeciwutleniacz). Hamowanie peroksydacji użytego w doświadczeniu kwasu linolowego w przypadku witaminy E plasowało się na poziomie 77%, natomiast w próbkach z ekstraktem metanolowym tarczownicy islandzkiej na poziomie 96%, 99% i 100%.

Porost islandzki działa przeciwzapalnie. W testach in vitro kwas protolichesterynowy hamował proces tworzenia leukotrienu B4 w stymulowanych bydlęcych leukocytach wielojądrzastych. Najprawdopodobniej kwasy porostowe zmniejszają aktywność enzymu 5-lipooksygenazy w leukocytach pochodzących od świń. Przeciwzapalne działanie tarczownicy islandzkiej zostało przebadane in vivo w doświadczeniu na szczurach laboratoryjnych z indukowanym zapaleniem stawów. Zwierzęta otrzymywały podskórnie wodny ekstrakt Lichen islandicus przez dwa tygodnie. Zakres stężeń badanych roztworów obejmował wartości 0,025, 0,25 i 2,5 mg/kg. Efekt przeciwzapalny był widoczny dla najwyższego stężenia wodnego roztworu tarczownicy islandzkiej.

W celu potwierdzenia właściwości immunomodulujących wodnego wyciągu z Cetraria islandica przeprowadzono dla niego testy fagocytarne in vitro. Stwierdzono, że to głównie frakcje polisacharydowe porostu islandzkiego nasilają procesy fagocytozy granulocytarnej (stymulacja na poziomie 24-54% dla roztworów mchu islandzkiego w stężeniu 100 μg/ml). W warunkach in vitro wodny ekstrakt z Cetraria islandica nasilał fagocytozę siateczkowo-śródbłonkową cząsteczek węgla koloidalnego podanych myszom. Ekstrakt wodny porostu został wstrzyknięty dootrzewnowo w ilości 1 mg/kg masy ciała zwierząt.

Izolichenan zawarty w tarczownicy islandzkiej został przebadany na zwierzętach pod kątem poprawy ich zdolności poznawczych. Szczury, którym podano doustnie izolichenan w ilości 100 mg/kg masy ciała, lepiej przechodziły test labiryntu wodnego Morrisa, co wskazuje na poprawę pamięci przestrzennej zwierząt. W innym doświadczeniu in vivo izolichenan poprawił wyniki testu biernego unikania szczurów.

Substancje czynne znajdujące się w Lichen islandicus posiadają potencjał przeciwnowotworowy. Kwasy porostowe zawarte w surowcu hamowały proliferację komórek nowotworowych linii T-47D i ZR-75-1 raka piersi oraz komórek białaczki szpikowej linii K-562 w testach in vitro. Kwas protolichesterynowy został przebadany pod kątem aktywności przeciwnowotworowej na 12 ludzkich liniach komórek rakowych (m.in. nowotwory trzustki, piersi, prostaty, drobnokomórkowy rak płuc, jajnika, żołądka, jelita grubego, ostra białaczka promielocytowa: erytro- i T-komórkowa).

Ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania porostu przez kobiety ciężarne i karmiące piersią nie zaleca się zażywania preparatów zawierających Cetraria islandica w tych grupach.

Dawkowanie produktu leczniczego Pectosol zawierającego alkoholowy ekstrakt z plechy porostu islandzkiego:

• w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych oraz w kaszlu z utrudnionym odkrztuszaniem: 3 razy na dobę 5 ml preparatu rozpuszczonego w połowie szklanki wody (125 ml).

Lek przeznaczony jest dla osób dorosłych oraz młodzieży powyżej 12 roku życia.

Pastylki do ssania zawierające porost islandzki są zalecane kilka razy dziennie w celu nawilżania błony śluzowej gardła w przypadku chrypki, bólu gardła lub profilaktycznie u osób pracujących głosem. Bezpośrednio po ich zastosowaniu nie należy spożywać posiłków oraz pić.

Przykładowe leczenie podrażnień jamy ustnej lub gardła i związanego z nimi suchego kaszlu:

• herbata z tarczownicy islandzkiej: 1,5 g rozdrobnionego surowca zalewamy 150 ml wrzącej wody; zaleca się wypijanie 3-4 świeżo sporządzonych naparów dziennie.

W czasowej utracie apetytu:

• napar, wywar bądź macerat sporządzony z wykorzystaniem 1-2 g rozdrobnionego surowca i 150 ml wody; zaleca się wypijanie 3 razy dziennie pół godziny przed posiłkami.

Porost islandzki w postaci nalewki (działanie wykrztuśne, przeciwwymiotne, ułatwiające trawienie): 1-1,5 ml 3 razy w ciągu doby.

Plecha tarczownicy islandzkiej zawiera substancje śluzowe, które mogą opóźniać i/lub zmniejszać wchłanianie podawanych jednocześnie substancji leczniczych. Z tego względu należy zachować odstęp 30-60 minut między preparatami z porostem islandzkim a pozostałymi lekami.

W jednym z badań przeprowadzonych na szczurach laboratoryjnych wykazano, że 3-miesięczne suplementowanie Cetraria islandica skutkowało zmianami morfologicznymi w nerkach i białkomoczem. Najprawdopodobniej było to spowodowane wysokim poziomem ołowiu w suplementowanym poroście. Tarczownica islandzka ma zdolność do pochłaniania metali ciężkich ze środowiska (ołów, kadm, rtęć) oraz absorbuje radionuklidy (izotopy promieniotwórcze). Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) umieścił tarczownicę islandzką na liście roślin mogących stanowić zagrożenie dla ludzkiego zdrowia (Compendium of botanicals reported to contain naturally occurring substances of possible concern for human health).

W dawkach terapeutycznych porost islandzki jest dobrze tolerowany. Działania niepożądane tarczownicy islandzkiej są rzadkie i należą do nich reakcje nadwrażliwości oraz podrażnienie żołądka.