Cytryniec chiński — owoce pięciu smaków

Cytryniec chiński (łac. Schisandra chinensis) to roślina należąca do rodziny cytryńcowatych Schisandraceae. Występuje na północno-wschodnich obszarach Chin, w Japonii i Korei oraz we wschodniej części Rosji. Można go spotkać przede wszystkim na obrzeżach lasów mieszanych oraz na terenach w pobliżu zbiorników wodnych. Czasami bywa uprawiany w ogrodach i skwerach miejskich jako roślina ozdobna (głównie w Azji, coraz częściej w Europie). Cytryniec preferuje żyzne i lekko wilgotne gleby oraz ciepłe i nasłonecznione stanowiska. Jest mało odporny na brak wody. Potrafi przezimować w polskich warunkach, ponieważ wytrzymuje duże spadki temperatur (nawet do minus 40℃).

Cytryniec chiński to pnącze dwupienne, osiągające rozmiary od 5 do 15 metrów długości. Posiada elastyczną, nagą, lewoskrętną łodygę o średnicy 1-1,5 cm. Liście Schisandra chinensis ułożone są na niej skrętolegle. Blaszka liściowa ma kształt eliptyczny lub odwrotnie jajowaty, posiada ząbkowane brzegi i zaostrzony koniec. Średnie wymiary liści to 10 cm długości i 5 cm szerokości. Ich górna powierzchnia pokryta jest błyszczącą skórką, natomiast od dołu widoczny jest niebieskawy odcień blaszki. Charakterystyczną cechą rośliny jest przyjemny, cytrynowy zapach roztartych liści cytryńca chińskiego. We wrześniu rozpoczyna się proces gubienia liści na zimę. Okres kwitnienia przypada zaś na miesiące maj-czerwiec. Kwiaty Schisandra chinensis mają kolor biały bądź białoróżowy. Są dosyć drobne (ok. 1,5 cm średnicy), wonne, znajdują się po kilka sztuk na długich szypułkach wyrastających z kątów liściowych. Owocowanie cytryńca ma miejsce w sierpniu. Owoce to kuliste (około 5-9 mm długości i 4-8 mm szerokości) czerwone jagody zebrane w grona po 10-40 sztuk. Zawierają soczysty miąższ o cytrynowym zapachu. Są jadalne, jednak smak owoców jest trudny do określenia. W krajach azjatyckich cytryniec chiński nazywany jest rośliną o pięciu smakach – Wu Wei Zi. Wyróżniono w nim smaki: kwaśny, żywiczy, goryczowy, słodki oraz słony. W środku owoców znajdują się 1-2 nerkowate nasiona w pomarańczowobrązowym kolorze.

Surowcem zielarskim cytryńca chińskiego są owoce wraz z nasionami Schisandrae chinensis fructus. W tradycyjnej medycynie azjatyckiej używa się również liści, wierzchołków pędów oraz kory pozyskiwanej z rośliny.

Cytryniec chiński był od lat stosowany jako roślina lecznicza w tradycyjnej medycynie chińskiej. W roku 2007 owoce Schisandra chinensis zostały oficjalnie uznane za surowiec leczniczy i umieszczone w Międzynarodowej Farmakopei WHO, rok później w Farmakopei Europejskiej. Ponadto według Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) stanowią cenny i bezpieczny dodatek do codziennej żywności. Owoce cytryńca chińskiego nazywane są przez Chińczyków „owocami pięciu smaków”. Niegdyś wierzono, że każdy smak wyczuwalny w roślinie odpowiada za leczenie innego narządu (wątroba, gonady męskie, płuca, serce i żołądek). Cytryniec chiński był wykorzystywany w ziołolecznictwie do zwalczania chorób przewodu pokarmowego (jako środek przeciwbiegunkowy czy usprawniający pracę woreczka żółciowego), ułatwiał trawienie i chronił wątrobę. Różne części rośliny używano do produkcji preparatów wzmacniających w przypadku chorób dróg oddechowych, astmy, kaszlu i duszności. Zauważono, że Schisandra chinensis poprawia jakość życia seksualnego, zmniejsza problem częstego oddawania moczu i leczy stany zapalne narządów intymnych. Schisandra chinensis wykorzystywano do terapii chorób serca i układu krążenia. Przede wszystkim jednak cytryniec uznawany był za roślinę pozytywnie wpływającą na funkcjonowanie układu nerwowego i poprawiającą zdrowie psychiczne. Od lat w medycynie azjatyckiej Schisandra chinensis ceniony był za właściwości tonizujące, uspokajające i pomagające w walce z bezsennością. Jednocześnie roślina nie otępia, a wręcz dodaje energii, zwiększa siły witalne, poprawia koncentrację i pamięć. Cytryniec zmniejsza głód i pragnienie oraz znosi uczucie zmęczenia.

Obecnie cytryniec chiński w suplementach aptecznych jest znany przede wszystkim jako roślina adaptogenna, wzmacniająca odporność organizmu w przypadku długotrwałych sytuacji stresowych, rozjaśniająca umysł i zwiększająca pokłady energii w codziennym funkcjonowaniu. Na rynku dostępne są preparaty pozytywnie wpływające na funkcjonowanie układu nerwowego zawierające wyciąg z Schisandrae chinensis fructus. Są przeznaczone dla osób chcących poprawić zdolność koncentracji, szybkość uczenia się i zapamiętywania oraz refleks. Wspierają one funkcje poznawcze i umysłowe oraz sprzyjają utrzymaniu dobrego nastroju. Ekstrakt z owoców cytryńca chińskiego często wchodzi w skład suplementów diety wzmacniających libido, które są przeznaczone zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn. W celu podniesienia sprawności seksualnej cytryńca łączy się najczęściej z żeń-szeniem oraz tragankiem. W aptece można zakupić płyn doustny w fiolkach, zawierający ekstrakty z cytryńca chińskiego i żeń-szenia, a także dodatek mleczka pszczelego. Takie połączenie składników sprzyja szybszej rekonwalescencji po chorobie, pomaga podnosić sprawność fizyczną i umysłową oraz stymuluje układ odpornościowy do pracy. Suplementy zawierające wyciąg z Schisandra chinensis mają poprawiać procesy trawienne, sprzyjać obniżeniu poziomu glukozy we krwi oraz wspomagać pracę wątroby w zakresie detoksykacji. Cytryniec chiński wpływa również pozytywnie na zdrowie dróg oddechowych, ograniczając uporczywy kaszel i duszności. Roślina znalazła swoje zastosowanie w kosmetologii, przede wszystkim w krajach azjatyckich, ale coraz częściej można znaleźć kosmetyki europejskie zawierające ekstrakty z cytryńca chińskiego. Schisandra chinensis wchodzi w skład kremów do twarzy, mleczek i balsamów do ciała, nawilżających hydrolatów, peelingów, preparatów na skórę głowy, balsamów do ust i soli do kąpieli. Wykorzystuje się jego właściwości przeciwzapalne i łagodzące zmiany chorobowe. Roślina zapobiega powstawaniu zaskórników, łagodzi objawy atopowego zapalenia skóry oraz ogranicza rogowacenie mieszkowe. Cytryniec zabezpiecza skórę przed działaniem wolnych rodników, ma własności antyoksydacyjne i przeciwstarzeniowe. Jego dodatek można znaleźć w preparatach chroniących przed szkodliwym promieniowaniem UV. Wspomaga również redukcję przebarwień poprzez aktywność wybielającą i rozjaśniającą jego składników biologicznie czynnych.

Skład chemiczny poszczególnych części cytryńca chińskiego Schisandra chinensis jest przedmiotem intensywnych badań naukowców. Do tej pory zidentyfikowano ponad 200 substancji aktywnych biologicznie, z czego przeważającą część stanowią lignany dibenzocyklooktadienowe (86 związków, spośród których można wymienić gomisynę A, gomisynę N, chizandrynę A, schizandrynę B, schizandrynę C, gamma-schizandrynę, schizandrol B, wuweizi alkohol B, wuweizichun B) oraz triterpenoidy (83 związki należące do 4 grup: triterpenoidów lanostanowych, triterpenoidów cykloartanowych, nortriterpenoidów i triterpenoidów ursanowych). Poza dominującymi związkami w cytryńcu odkryto substancje z grupy diterpenoidów (m.in. kwas 7-oksokalitryzynowy), seskwiterpenoidów (12 związków m.in. widdaranal A, widdaral B, b-chamigrenal, a-izokubeben, a-izokubebenol, octan a-izokubebenolu) i monoterpenoidów (15 glikozydów monoterpenowych m.in. schisandenoid A). Schisandra chinensis zawiera kwasy organiczne (m.in. kwas cytrynowy, fumarowy, jabłkowy, winowy, malonowy), flawonoidy (kwercetynę, hyperozyd, izokwercytrynę), kwasy fenolowe (m.in. kwas chlorogenowy, gentyzynowy, salicylowy), polisacharydy, witaminy C i E, substancje mineralne (wapń, magnez, mangan, żelazo, bor, chrom, cynk, nikiel, kobalt i miedź). Poszczególne części rośliny charakteryzują się odmienną zawartością olejku eterycznego (średnio od 1% do ok. 3%). Jego głównymi składnikami są: cytral, jlangen, karen, alfa- i beta-chamigren, beta-chamigrenal, p-cymen, alfa-pinen, beta-pinen, limonen, terpinen i inne.

Cytryniec chiński posiada udokumentowane działanie przeciwzapalne. Najprawdopodobniej u podstaw tej aktywności leży zmniejszanie powstawania tlenku azotu NO na skutek blokowania czynności enzymu iNOS (syntaza tlenku azotu), hamowanie cyklooksygenazy COX-2 oraz zmniejszanie uwalniania prostaglandyny E2.

Dla ekstraktów z Schisandra chinensis oraz poszczególnych substancji czynnych (m.in. tigloilgomizyny H, gomizyny K3, angeloilgomizyny H) wykazano własności antyutleniające, posługując się testem DCFH-DA oraz DPPH. Substancje czynne cytryńca chińskiego mają zdolność zmniejszania procesów utleniania lipidów w mitochondriach komórkowych, hamują uwalnianie wolnych rodników ponadtlenkowych z granulocytów obojętnochłonnych oraz zwiększają ilość silnego przeciwutleniacza – glutationu – w komórkach wątrobowych.

Testy aktywności anty-HIV-1 udowodniły, że cytryniec chiński działa przeciwwirusowo wobec ludzkiego wirusa niedoboru odporności (preschisanartanina, schindilaktony A-C, mikrodilakton B, lancyfodilakton C i henrydylakton), hamując jego namnażanie.

Związki biologicznie czynne Schisandra chinensis posiadają własności neuroprotekcyjne, co wykazano między innymi przez przeprowadzenie testów in vitro na modelowych komórkach PC12 z neurotoksycznością indukowaną przez substancję amyloid beta. Ponadto część związków czynnych cytryńca chińskiego hamowała aktywność enzymu acetylocholinoesterazy w doświadczeniach in vitro (preschisanartanina E, schindilakton I, schindilakton A i propindilakton Q). Ma to potencjalne znaczenie w przyszłościowym wykorzystaniu ekstraktów z rośliny do zapobiegania i leczenia chorób neurodegeneracyjnych.

Cytryniec chiński działa hepatoprotekcyjnie. Właściwości ochronne na wątrobę wykazano m.in. dla schizandryny i gomisyny M2 w doświadczeniach prowadzonych na komórkach nowotworu wątrobowo-komórkowego HepG2, które poddawano działaniu paracetamolu. Ekstrakty z owoców cytryńca chińskiego pobudzają procesy namnażania komórek wątrobowych oraz zwiększają przepływy wątrobowe. Dodatkowo związki zawarte w roślinie chronią narząd przed szkodliwym działaniem ksenobiotyków, zwiększając rezerwy wątrobowego glutationu. Wykazano zwiększoną aktywność enzymów cytochromu B5, P450, NADPH oraz reduktazy cytochromu C pod wpływem substancji zawartych w Schisandra chinensis. Ponadto związki schinlignan G i metylogomizyna O posiadają zdolność hamowania wirusa zapalenia wątroby typu B poprzez blokowanie replikacji jego materiału genetycznego.

Gomisyna N i pregomisyna zawarte w roślinie zmniejszały agregację trombocytów stymulowaną przez czynnik aktywujący płytki krwi PAF. Siła działania substancji czynnych z cytryńca chińskiego była większa od kwasu acetylosalicylowego, który powszechnie stosowany jest jako skuteczny lek przeciwpłytkowy. Ponadto cytryniec chiński posiada zdolność redukcji podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi.

Związki czynne Schisandra chinensis posiadają potencjał przeciwnowotworowy. W doświadczeniach in vitro na komórkach gruczolakoraka jelita grubego linii komórkowej Caco-2 badane substancje – widdaral B i b-chamigrenal – wykazały aktywność cytotoksyczną. Z kolei schizandryna C ograniczała wzrost ludzkich komórek nowotworowych białaczki linii U937. Siła działania substancji była zależna od dawki. W innych doświadczeniach potwierdzono hamujący wpływ substancji biologicznie czynnych cytryńca chińskiego na komórki rakowe gruczołu krokowego (linia PC3), żołądka (MGC-803) oraz trzonu macicy (linia Ishikawa) i szyjki macicy (linia HeLa).

Przykładowe wykorzystanie Schisandra chinensis:

• Napar można przyrządzać ze sproszkowanych bądź rozdrobnionych pędów (kawałek długości 5-15 cm) oraz liści (1 łyżeczka), świeżych lub suszonych owoców (1 łyżka). W celu przygotowania naparu poszczególne części rośliny zalewa się szklanką wrzącej wody i pozostawia pod przykryciem do zaparzenia.
• Odwar: łyżeczkę kory zalewamy szklanką letniej wody i doprowadzamy do wrzenia. Całość gotujemy przez kilkanaście minut, po czym zestawiamy z ognia. Odwar stanowi źródło witaminy C.
• Nalewka z pędów, liści bądź owoców: sporządza się ją w proporcji 1:5 – 1 część surowca roślinnego na 5 części alkoholu 50-60%. Tradycyjne dawkowanie: 15 ml nalewki 2 razy w ciągu dnia.

Cytryniec chiński działa synergistycznie z wieloma roślinami. Łączy się go często z żeń-szeniem (Panax Ginseng), wąkrotą azjatycką (Centella asiatica) czy różeńcem górskim (Rhodiola rosea). W preparatach na osłabione libido Schisandra chinensis występuje w towarzystwie traganka (Astragalus membranaceus) oraz dzięgla chińskiego (Angelica sinensis).

Ekstrakty z owoców cytryńca chińskiego wzmacniają siłę działania barbituranów, wydłużając czas snu indukowany tą grupą leków.

Nadmierne spożycie cytryńca chińskiego może wiązać się z dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego (zgaga, niestrawność, ból brzucha) oraz reakcjami skórnymi.