Bluszczyk kurdybanek — chwast czy roślina lecznicza

Bluszczyk kurdybanek (łac. Glechoma hederacea) to roślina należąca do rodziny jasnotowatych Lamiaceae. Występuje w Europie Środkowej i Północnej oraz na zachodnich terenach Azji o klimacie umiarkowanym aż po Syberię. Obecnie możemy go spotkać również w Ameryce Północnej, gdzie gatunek został zawleczony. Kurdybanek (inaczej nazywany bluszczykiem ziemnym, bluszczykiem pospolitym, obłożnikiem bądź z ang. ground ivy) jest rośliną pospolitą w Polsce. Porasta zarówno miejsca nasłonecznione (przydroża, łąki, ugory, tereny ruderalne, parki, trawniki i ogrody), jak i występuje w zacienionych, gęstych zaroślach oraz w wilgotnych lasach. Jako roślina ozdobna jest sadzona w donicach, gdzie tworzy zwisające kurtyny kwiatowe. Kurdybanek preferuje gleby zasobne w azot, bogate w związki mineralne, o odczynie zasadowym do słabo kwaśnego. Glechoma hederacea ma postać płożącej się byliny. Dorasta do wysokości 10-20 cm. Łodyga rośliny jest długa (zwykle do 40 cm), wiotka i płożąca się. Charakteryzuje się kanciastym kształtem, zielonym zabarwieniem i owłosioną lub nagą powierzchnią. Ulega łatwemu ukorzenieniu. Korzenie są liczne, zebrane w wiązki. Liście kurdybanka ułożone są naprzeciwlegle na łodydze. Mają niewielkie rozmiary, dorastają do 3 cm długości. Powierzchnia blaszki liściowej jest sercowata bądź nerkowata, natomiast brzeg blaszki liściowej – karbowany. Kwitnienie kurdybanka ma miejsce wiosną, od kwietnia do czerwca. Bylina posiada drobne kwiaty (1-2 cm), które w zależności od warunków wzrostu mają zabarwienie niebieskie, fioletowe, fioletowo-zielone bądź czerwono-zielone. Kurdybanek posiada rurkowaty kielich kwiatowy oraz dwuwargową koronę kwiatową. Warga górna jest dwuklapowa, a warga dolna trójklapowa. Na wargach korony często widoczne są ciemniejsze plamki. Kwiaty zebrane są po 2-4 sztuki w kątach liściowych. Owoc Glechoma hederaceae stanowi rozłupnia, która ulega rozpadowi na 4 jajowate i brunatne rozłupki. Nazwa kurdybanek pochodzi od kurdybanów, czyli malowanych i złoconych skór (np. bydlęcych), często ozdabianych motywami roślinnymi, w tym wijącymi się pędami Glechoma hederacea.

Surowcem zielarskim Glechoma hederacea jest ziele Herba Glechomae (Herba Hederae terrestris). Roślina powinna być zbierana ze stanowisk dobrze nasłonecznionych, ponieważ takie egzemplarze cechują się najwyższą zawartością substancji czynnych, m.in. olejku lotnego. Ziele zbiera się w okresie kwitnienia i suszy w temperaturze nieprzekraczającej 40℃.

Bluszczyk kurdybanek z powodzeniem może być stosowany jako roślina łagodząca liczne dolegliwości skórne i podrażnienie błon śluzowych. Posiada właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze, działa ściągająco i przeciwłojotokowo. Jego zastosowanie zewnętrzne obejmuje łagodne zmiany zapalne skóry, niewielkie oparzenia, wrzody, hemoroidy (do podmywania), podrażnienie spojówek i opuchnięte powieki. Z ziela Glechoma hederacea można sporządzać odwary, które służą jako tonik do przecierania skóry z problemem trądziku, z wypryskami, zmianami ropnymi i egzemami. Odwarami można płukać jamę ustną w przypadku istniejącej kandydozy czy infekcji gardła. Ze względu na właściwości przeciwgrzybicze płukanki z kurdybanku pomagają w zwalczaniu łupieżu, a także działają korzystnie na przetłuszczającą się skórę głowy. W postaci okładów kurdybanek jest używany w stanach zapalnych ucha, zatok oraz bólach głowy towarzyszących infekcjom. Dawni zielarze europejscy stosowali bluszczyk kurdybanek do zwalczania szumów usznych, w melancholii i dnie moczanowej. W medycynie ludowej kurdybanek jest uważany za zioło o działaniu oczyszczającym organizm z toksyn. Działa moczopędnie, stąd używa się go w razie infekcji dróg moczowych oraz w kamicy moczowej. Roślina przynosi ulgę po obfitych posiłkach, wspomagając trawienie, ponieważ zwiększa wydzielanie śliny, soku żołądkowego i trzustkowego. Glechoma hederacea pobudza wątrobę do pracy, działa żółciopędnie i chroni hepatocyty przed stłuszczeniem. Kurdybanek można stosować w stanach zapalnych błony śluzowej żołądka, w razie występującej biegunki, w zespole jelita drażliwego czy w bólu kolkowym. Pobudza apetyt. W postaci syropu z miodem bluszczyk kurdybanek jest podawany w razie infekcji górnych dróg oddechowych i w katarze. Działa spazmolitycznie na mięśnie gładkie dróg oddechowych i wspomaga odkrztuszanie zalegającej wydzieliny. Jest wskazany jako łagodny środek wykrztuśny w przewlekłych nieżytach oskrzeli.

Kurdybanek posiada korzenny zapach oraz smak, dlatego bywał stosowany jako przyprawa. Niegdyś dodawano go w formie zmielonej do piwa podczas warzenia, zanim zaczęto używać chmielu.

Dawniej wierzono, że miotły tworzone z wykorzystaniem pędów Glechoma hederacea i słomy mogą pomóc w rozpoznaniu czarownic. Z rośliny pleciono także wieńce, które umieszczano na głowach zmarłych, by odgonić siły nieczyste.

Ziele bluszczyka kurdybanku Herba Glechomae zawiera w swoim składzie liczne składniki aktywne biologicznie. Są to alkaloidy, takie jak hederacyna A (ok. 0,006%) i hederacyna B (0.005%), diterpeny (m.in. marubina) oraz triterpeny (m.in. kwas ursolowy i kwas oleanolowy). W zielu Herba Hederae terrestris znajdziemy również kwasy fenolowe (kwas kawowy, winowy, octowy, kwas ferulowy, rozmarynowy i synapowy), flawonoidy (luteolina, apigenina, chryzoeriol, kwercetyna), lignany (glikozyd larycyrezynolu, glikozyd pinorezinolu, glikozyd syringarezynolu, glikozyd ikariolu, glikozyd alkoholu koniferylowego), garbniki (ok.6-7%), cholinę, woski, substancje mineralne oraz lektyny (gleheda). Olejek lotny (0,03–0,05%) zawarty w kurdybanku posiada w składzie kamfen, pinokamfen, pinen, mircen, menton, kariofilen oraz pulegon.

Ziele bluszczyka kurdybanku działa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo. Dowiedziono, że zarówno ziele, jak i sam olejek lotny zawarty w surowcu w warunkach in vitro hamują Escherichia coli, gatunki Proteus i Pseudomonas aeruginosa. Inne badanie wykazało bakteriostatyczny wpływ rośliny na bakterie Staphylococcus aureus oraz Shigella sonnei. Działanie przeciwgrzybicze udokumentowano m.in. wobec patogenicznych grzybów atakujących rośliny, tj. Cytospora sp., Rhizoctonia solani, Fusarium oxysporum, Cucumerinum i Botrytis cinerea Pers.

Wodne i alkoholowe ekstrakty z Glechoma hederacea działają przeciwzapalnie, co pokazano na modelach zwierzęcych (m.in. zmniejszenie obrzęku małżowiny usznej oraz przekrwienia narządów jamy brzusznej myszy po wcześniejszym podaniu kwasu octowego). Na poziomie komórkowym ekstrakty z ziela kurdybanku obniżały stężenie histaminy oraz 5-hydroksytryptaminy w tkankach objętych procesem zapalnym. Udowodniono, że kwas rozmarynowy zawarty w surowcu hamuje wytwarzanie czynnika martwicy nowotworów NF-κB, a także blokuje procesy indukcji mRNA enzymów cyklooksygenazy typu 2 (COX-2) oraz indukowalnej syntazy tlenku azotu (iNOS).

Wyciąg z Herba Glechomae wpływa na mięśnie gładkie jelit. W badaniu na myszach z wywołaną polekowo biegunką zaobserwowano, że podawanie ekstraktów z kurdybanku hamuje ruchy jelit wywołane neostygminą. W innym doświadczeniu wykorzystano izolowane mięśnie gładkie jelita krętego świnek morskich. Wodne wyciągi z rośliny przeciwdziałały hamującemu wpływowi epinefryny oraz atropiny na mięśnie jelita krętego, z kolei etanolowe ekstrakty z Herba Glechomae działały spazmolitycznie na komórki mięśni pobudzane podaniem chlorku baru, histaminy oraz acetylocholiny.

Przeprowadzone badania na zwierzętach wykazały, że ziele Herba Glechomae posiada pewien potencjał przeciwcukrzycowy. W doświadczeniach wykorzystano myszy z cukrzycą indukowaną podaniem streptozocyny. Dowiedziono, że ekstrakty z kurdybanku obniżały poziom glukozy we krwi oraz zwiększały aktywność enzymu dysmutazy ponadtlenkowej. Najprawdopodobniej efekt hipoglikemiczny wiąże się ze zwiększaniem liczby komórek beta wysp trzustkowych, które produkują insulinę.

Bluszczyk kurdybanek działa żółciotwórczo oraz żółciopędnie. Badania na zwierzętach (świnki morskie) wykazały, że ekstrakty z rośliny zwiększają stężenie kwasów żółciowych i lecytyny w żółci, obniżając jednocześnie ilość bilirubiny całkowitej, cholesterolu całkowitego, triglicerydów oraz cholesterolu LDL. Kurdybanek zmniejsza tym samym ryzyko występowania kamieni w woreczku żółciowym.

Składniki zawarte w Herba Glechomae posiadają potencjalne działanie cytotoksyczne. Właściwości przeciwnowotworowe opisano dla zawartego w zielu kurdybanku kwasu rozmarynowego, ursolowego oraz kwasu euskafowego, a także: kwercetyny, kwasu oleanolowego i apigeniny. Kwas rozmarynowy wyizolowany z surowca w warunkach in vitro indukował apoptozę ludzkich komórek rakowych macicy oraz gruczolakoraka żołądka.

Składniki olejku lotnego z Glechoma hederacea działają przeciwwirusowo, przeciwbakteryjnie, przeciwbólowo i przeciwzapalnie. Ponadto kariofilen zawarty w olejku wykazuje właściwości przeciwwrzodowe i działa łagodząco na zmiany skórne.

Przykładowe przepisy medycyny ludowej:

• Odwar – 1,5 łyżki suszonego ziela należy zalać 2 szklankami wody. Całość doprowadzić do wrzenia i gotować przez 5 minut. Gotowy odwar przecedzić. Zwyczajowe stosowanie: 2-3 szklanki świeżo sporządzonego odwaru w ciągu dnia.
• Intrakt – 100 g zmielonego ziela zalać 300 g gorącego alkoholu 60-70%. Całość odstawić do maceracji na okres 7-10 dni. Gotowy intrakt przefiltrować. Dawkowanie: 3 razy dziennie po 5 ml.
• Syrop – świeże ziele kurdybanka zalać wodą i doprowadzić do wrzenia. Gotować przez kilka minut, a następnie odstawić pod przykryciem. Całość przecedzić i dodać sok z cytryny oraz miód. Przelać do słoików, stosować po dodaniu do wody bądź wystudzonej herbaty.

Zalecane ilości według Brytyjskiej Farmakopei Ziołowej: 2-4 gramy dziennie wysuszonej części nadziemnej rośliny 3 razy w ciągu doby.

Zdarzały się zatrucia bydła i koni wypasanych na terenach porastanych przez bluszczyk kurdybanek. Zatrucia te wynikają najprawdopodobniej z zawartości olejków lotnych w roślinie, zawierających dużą ilość terpenoidów. Związki te mogą działać drażniąco na przewód pokarmowy oraz nerki. Objawami zatrucia u zwierząt są: pocenie się, ślinienie, trudności w oddychaniu, rozszerzenie źrenic i problemy z oddychaniem.