Klitoria ternateńska — niebieska herbata dla zdrowia

Klitoria (łac. Clitoria ternatea), inaczej nazywana Butterfly pea (groszek motylkowy), to egzotyczna roślina motylkowa należąca do rodziny Fabaceae. Rośnie w krajach o klimacie tropikalnym i subtropikalnym. Można ją spotkać na obszarach Azji (Chiny, Indie), na Madagaskarze i Filipinach. Porasta półpustynne tereny Australii, Afryki i Ameryki. Występuje średnio do wysokości 1800 metrów n.p.m. Klitoria bywa uprawiana w przydomowych ogrodach jako roślina ozdobna ze względu na swoje dekoracyjne kwiaty. Clitoria ternatea może wzrastać na różnego rodzaju glebach (zakres pH od 5,5 do 8,9). Jest odporna na suszę i pełne słońce, natomiast nie wytrzymuje niskich temperatur i mrozu. Klitoria jest rośliną zielną, której cechy morfologiczne różnią się znacznie od siebie w zależności od warunków wzrastania. Osiąga wysokość mieszczącą się w zakresie od 90 cm do 160 cm. Liście Clitoria ternatea ułożone są naprzemianlegle na wznoszącej się, cienkiej i delikatnej łodydze. Długość blaszki liściowej wynosi średnio 6-17 cm. Liście określane są jako pierzaste. Składają się z 5-7 listków o owalnym kształcie. Kwiaty klitorii są pojedyncze i szypułkowe. Mają około 0,8 cm do 1,3 cm długości. Występują w kolorze intensywnie niebieskim, błękitnym, jasnofioletowym bądź białym. Posiadają jasnoniebieski, białożółty bądź pomarańczowy środek. Charakterystyczną cechą kwiatów Clitoria ternatea jest odwrócenie ich o 180 stopni w porównaniu z kwiatami innych roślin motylkowatych. Nazwa klitorii pochodzi od łacińskiego słowa clitoris, które oznacza łechtaczkę. Kwiaty mają kształt przypominający ten kobiecy narząd. Owocami klitorii są zielone strąki o owłosionej powierzchni i długości 5-12 cm. Zawierają ciemnobrązowe nasiona.

Klitoria to roślina znana i ceniona w medycynie ajurwedyjskiej. Uważana jest za Medhya, czyli substancję-tonik dla mózgu. W medycynie ludowej ziele klitorii jest używane do produkcji płukanek przydatnych w zwalczaniu stanów zapalnych spojówek, przy infekcjach gardła, do przemywania zmienionej chorobowo skóry (owrzodzenia, wypryski) oraz miejsc intymnych. Z łodygi oraz liści wytwarza się napary i odwary podawane osobom cierpiącym na schorzenia układu moczowego. Liście oprócz działania moczopędnego wykazują właściwości przeczyszczające i prowokujące wymioty. Zwyczajowo sporządza się sok z liści klitorii, który często łączony jest z sokiem imbirowym. Mieszanka ta ma działać detoksykująco na wątrobę oraz zmniejszać nadmierne pocenie się. Świeże liście klitorii przykładane są do ucha w celu zmniejszenia stanu zapalnego. Z nasion, korzeni oraz kwiatów rośliny tworzone są pasty, które nanosi się na powiększone węzły chłonne w celu zmniejszenia ich obrzęku. Kwiaty Clitoria ternatea uważane są za środek stymulujący przepływ krwi przez narządy miednicy i prowokujący ich skurcz. Przyspieszają wystąpienie krwawienia menstruacyjnego. Korzenie i liście rośliny wykorzystywane były przez plemiona jako środek poronny. Kwiatów Clitoria ternatea używa się po ukąszeniu przez węża bądź skorpiona. Nasiona klitorii smaży się, sporządza z nich proszek i podaje po zmieszaniu z gorącą wodą przy występowaniu dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (zaburzenia trawienia, zaparcia, choroby wątroby i śledziony), ale także podczas infekcji i przy występujących bólach reumatycznych. Korzenie klitorii są stosowane w ziołolecznictwie jako środek moczopędny i przeciwrobaczy. Ze względu na właściwości przeciwzapalne medycyna ludowa wykorzystuje je w terapii zapalenia oskrzeli, napadów astmy i w gorączce. Miejscowa ludność łączy korzenie klitorii z masłem ghee oraz miodem, tworząc tonik wzmacniający pracę mózgu oraz zwiększający zdolność uczenia się. Tonik podawany jest także osobom chorującym na epilepsję i krztusiec.

Klitoria dostarcza cennych surowców (ziele, kwiaty, korzenie i nasiona) bogatych w substancje czynne biologicznie. Są to antocyjany (ternatyna i preternatyna), związki flawonoidowe (delfinidyna, kemferol, kwercetyna, mirycetyna), laktony (aparajityna), fitosterole (sitosterol), terpenoidy (tarakserol), antatoksynę, fenolokwasy (kwas taninowy, p-kumarowy), katechiny, wielocukry i żywice.

Zarówno wodne, jak i alkoholowe wyciągi z liści klitorii wykazują działanie przeciwpasożytnicze. W badaniu porównującym siłę działania obu ekstraktów pod tym kątem zauważono, że zarówno wyciąg alkoholowy, jak i wyciąg wodny powodowały paraliż i śmierć gatunku Eisenia fetida. Siła działania wyciągu alkoholowego była większa. Ekstrakty z kwiatów klitorii mają udowodnione działanie przeciwbakteryjne wobec gatunków Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae oraz Salmonella typhimurium. Największą aktywność przeciwdrobnoustrojową wykazał ekstrakt metanolowy (w porównaniu do ekstraktów wodnych i chloroformowych). W badaniu posłużono się metodą dyfuzyjno-krążkową.

Ekstrakty z liści klitorii działają na grzyby nitkowate, a ich aktywność przeciwgrzybicza jest zależna od dawki. W jednym z doświadczeń określono minimalne stężenie hamujące Aspergillus niger przez ekstrakt z liści klitorii na poziomie 0,9 mg/ml. Metody skaningowej mikroskopii elektronowej wykazały utratę cytoplazmy przez strzępki grzyba, uszkodzenie ściany strzępek, ich ścieńczenie i rozerwanie.

Etanolowy ekstrakt z korzeni Clitoria ternatea wykazuje właściwości antyhistaminowe. Są one zależne od dawki. W badaniu z udziałem myszy, którym uprzednio podano klonidynę i haloperidol w celu wywołania katalepsji, okazało się, że alkoholowe wyciągi z korzenii klitorii podane w stężeniach 100, 125 i 150 mg/kg masy ciała zwierząt hamowały katalepsję indukowaną podaniem klonidyny, natomiast były nieskuteczne w przypadku katalepsji wywołanej podaniem haloperidolu. Wiąże się to z mechanizmem działania tych leków na receptory histaminowe oraz uwalnianie dopaminy w układzie nerwowym zwierząt. To właśnie klonidyna odpowiada m.in. za uwalnianie histaminy z komórek tucznych, podczas gdy haloperidol działa przez blokowanie receptorów dopaminowych.

Klitoria wykazuje działanie cholinergiczne. W badaniach z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych wykazano, że ekstrakty etanolowe z korzeni Clitoria ternatea zwiększały stężenie neuroprzekaźnika acetylocholiny w obrębie hipokampu szczurów. Wynika to ze zmniejszenia aktywności enzymu acetylocholinoesterazy i stanowi podstawę neurochemiczną zwiększonej zdolności uczenia się i zapamiętywania. Szczury poddawane były testowi labiryntu po wcześniejszych elektrowstrząsach bądź aplikacji skopolaminy. Wywoływana amnezja zwierząt była hamowana przez ekstrakty z klitorii. Podawane doustnie ekstrakty wodne z liści i kwiatów klitorii wykazują działanie hipoglikemiczne. Szczury laboratoryjne, którym podawano ekstrakty wodne (400 mg/kg masy ciała) posiadały wyższy poziom glikogenu w wątrobie i mięśniach, zwiększoną aktywność enzymu glukokinazy i zmniejszony poziom glukozy w surowicy krwi. Zdolność klitorii do przyspieszania procesu gojenia ran również została udowodniona doświadczalnie na szczurach. Zwierzęta otrzymywały ekstrakty z nasion oraz korzeni klitorii dwoma drogami: doustnie i w postaci maści. W wynikach badania stwierdzono, że roślina wpływa na 3 fazy gojenia ran: stan zapalny, fazę proliferacji komórkowej oraz etap przebudowy.

W medycynie ajurwedyjskiej klitoria wchodzi w skład „Medhya rasayana” używanej w celu poprawy pamięci, koncentracji, przyspieszenia procesów myślowych i w leczeniu schorzeń neurologicznych. W celu udowodnienia pozytywnego wpływu klitorii na układ nerwowy przeprowadzono eksperymenty polegające na podawaniu wodnych ekstraktów z korzenia klitorii o stężeniu 200 mg/ml młodym szczurom gatunku Wistar. Ostatecznie badano wpływ rośliny na procesy proliferacji, różnicowania i wzrostu neuronów przedniej strefy podkomorowej młodych szczurów. Badania in vitro wykazały wzrost różnicowania się komórek nerwowych. Ocenę potencjału przeciwgorączkowego klitorii badano na zwierzętach. Szczurom z gorączką indukowaną wstrzyknięciem zawiesiny drożdży podawano metanolowy ekstrakt z korzeni klitorii. Zaobserwowano obniżenie temperatury ciała zwierząt zależne od dawki Clitoria ternatea. Efekt przeciwgorączkowy był porównywalny do podania paracetamolu. Klitoria działa przeciwbólowo i przeciwzapalnie. Metanolowy ekstrakt z korzeni klitorii podawany doustnie zwierzętom zmniejszał obrzęk łap szczura. Klitoria posiada zdolności hepatoprotekcyjne. W wielu badaniach in vitro z udziałem zwierząt udowodniono, że ekstrakty roślinne zmniejszają procesy utleniania lipidów w wątrobie, zwiększają stężenie wątrobowych enzymów antyoksydacyjnych, podnoszą poziom glutationu wątrobowego. Badania histopatologiczne narządu wykazały zmniejszone nacieki komórek tucznych w wątrobie i obniżone poziomy hydroksyproliny, enzymów wątrobowych i bilirubiny w hepatocytach szczurów, u których przed podaniem środków uszkadzających narząd (paracetamol, tetrachlorek węgla) przeprowadzono kurację ekstraktami Clitoria ternatea.

Zastosowanie klitorii w kosmetyce wynika między innymi z jej właściwości przeciwutleniającej. Wykazano, że ekstrakty wodne działają silniej w tej materii niż wyciągi alkoholowe.

Przykładowe przepisy wykorzystujące Clitoria ternatea:

• Napar: rozdrobnione ziele bądź kwiaty klitorii w ilości 1-2 łyżek zalać szklanką wrzącej wody i odstawić na kilkadziesiąt minut. Zaparzać pod przykryciem. Dawkowanie: sporządzony napar należy spożywać w ilości 3-4 szklanek dziennie.
• Odwar: 1 łyżkę rozdrobnionego korzenia klitorii zwilżyć spirytusem i odstawić na czas 3 minut. Po tym czasie surowiec należy zalać szklanką wody i gotować przez 5-7 minut, następnie odstawić na pół godziny. Gotowy odwar przecedzić. Dawkowanie: 1-2 razy dziennie jako środek nootropowy i psychotoniczny, w innych chorobach 3-4 razy dziennie wypić świeżo sporządzoną porcję odwaru.
• Nalewka: sporządza się w proporcji 1 część surowca (korzeń bądź ziele) na 5 części alkoholu 50-60%. Rozdrobniony surowiec klitorii zalać alkoholem i odstawić w ciemne miejsce na okres 7 dni. Zwyczajowe dawkowanie: 1-2 razy dziennie 10 ml nalewki przez okres 3-4 tygodni. Kurację można przeprowadzać raz na 4 miesiące.
• Intrakt z kwiatów klitorii: 1 część surowca, tj. rozdrobnionych kwiatów klitorii, zalać 3 częściami gorącego alkoholu 50-60%. Dodać odrobinę kwasku cytrynowego, bursztynowego lub witaminy C i odstawić na tydzień. Po maceracji przeprowadzić proces filtracji. Dawkowanie w zaburzeniach krążenia ocznego: 2 razy dziennie po 5 ml intraktu.

Klitoria wykazuje synergizm działania z żeń-szeniem syberyjskim, wąkrotą azjatycką, ashwagandhą, bakopą drobnolistną, miłorzębem japońskim, szafranem, gałką muszkatołową, rozmarynem i guaraną.