Maczużnik chiński — Cordyceps, grzyb o niezwykłych właściwościach

Maczużnik chiński to gatunek grzyba pasożytniczego należącego do rodziny Ophiocordycipitaceae. Inne spotykane określenie grzyba to kordyceps – pochodzące od łacińskiej nazwy Cordyceps sinensis. W języku lokalnej ludności tybetańskiej, gdzie opisywany gatunek występuje naturalnie, funkcjonują nazwy totsu kasu, aweto, yarchakunbu czy yarsta gnubu. Maczużnik chiński jest gatunkiem endemicznym. Występuje na wysokości 3000-4000 m n.p.m. na obszarze Wyżyny Tybetańskiej i Himalajów. Co ciekawe, w warunkach naturalnych do swojego wzrostu i rozwoju wykorzystuje larwy gąsienic z rodziny Thitarodes. Do tej pory nie odkryto dokładnej zależności i rodzaju interakcji między opisywanymi organizmami. Wiadomo, że zakażenie larw ćmy odbywa się pod ziemią w okresie późnej jesieni. Gąsienice ćmy z rodziny Thitarodes znajdują się w okolicach korzeni rdestu, turzycy oraz wyki, zazwyczaj kilkanaście centymetrów pod ziemią (12-15 cm). Jesienią dochodzi do bliżej nieznanej reakcji chemicznej pomiędzy oskórkiem larw a zarodnikami Cordyceps sinensis. W czasie zimy grzybnia czerpiąca substancje odżywcze z larw powoli kieruje je ku powierzchni ziemi. Latem, na przełomie maja i czerwca (okres około 5 tygodni), z grzybni wyrasta owocnik wystający nad powierzchnię gruntu. Wtedy też prowadzi się zbiory kordycepsu, które obecnie są wysoko opłacalne ze względu na rosnące zainteresowanie koncernów farmaceutycznych. Aby uchronić naturalne siedliska wzrostu grzyba, uprawę maczużnika chińskiego prowadzi się na szeroką skalę, wykorzystując metody biotechnologiczne. Mają one miejsce na podłożach sztucznych, bez udziału larw motyli Thitarodes. Maczużnik chiński posiada lekko gorzki smak i charakterystyczny mięsny zapach. Swoim wyglądem owocnik grzyba przypomina nieco drobną maczugę (cord – sznur, ceps – głowa).

Zdrowotne właściwości maczużnika chińskiego (Cordyceps sinensis) zostały odkryte przypadkowo przez mieszkańców Płaskowyżu Tybetańskiego. Zaobserwowali oni, że jaki wypasające się na terenach Wyżyny Tybetańskiej i Himalajów wykazują zwiększone siły witalne i energię do pracy. Przypisano to spożyciu niepozornych owocników grzyba. Pierwsze zbiory kordycepsu i ich sprzedaż na rynek wschodni odbywały się już w czasach dynastii Tang (od 618 do 906 r. n.e.). Niestety, coraz większe eksploatowanie naturalnych siedlisk wzrostu maczużnika chińskiego doprowadza do stopniowego zaniku zasobów naturalnych grzyba. W celu wykorzystania prozdrowotnych właściwości kordycepsu dynamicznie rozwijają się więc metody biotechnologiczne jego pozyskiwania. W procesach tych maczużnik chiński hodowany jest w bioreaktorach, na specjalnie dobranych podłożach, bez użycia gąsienic ćmy z rodziny Thitarodes (hodowle anamorficzne). Prowadzono próby zainfekowania larw zarodnikami grzyba, jednak do tej pory nie zanotowano sukcesu w tych procesach. Uzyskane metodami biotechnologicznymi owocniki maczużnika chińskiego cechują się wysoką zawartością składników czynnych, przede wszystkim adenozyny i kordycepiny. Jest ona znacząco większa od zawartości tych substancji w owocnikach kordycepsu zebranego w warunkach naturalnych. Roczna produkcja Cordyceps sinensis na świecie szacowana jest na poziomie 180 ton grzyba. Maczużnik chiński od lat był stosowany w tradycyjnej medycynie wschodniej. Chińczycy spożywali go w celu zniwelowania zmęczenia i odzyskania energii. Tybetańczycy wierzyli w jego pozytywne oddziaływanie na płuca, nerki i serce. Sproszkowany grzyb wraz z larwą jest stosowany przez miejscową ludność Płaskowyżu Tybetańskiego i Himalajów w celu zwiększenia wydajności płuc w terenach górzystych, a także wspomagająco w astmie, kaszlu i przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc. Kordyceps zwany jest również naturalną viagrą, ponieważ pozytywnie wpływa na potencję mężczyzn. W medycynie chińskiej podaje się go w przypadku przedwczesnej ejakulacji, pojawiającej się impotencji i małej ilości nasienia. Obecnie w aptekach możemy zakupić kapsułki zawierające ekstrakt z owocników maczużnika chińskiego oraz sproszkowany kordyceps, który dodaje się do napojów i sporządza odżywczy koktajl. Suplementy z grzybem przeznaczone są dla pacjentów chcących wzmocnić swoje siły witalne, polepszyć nastrój i zwiększyć libido. Maczużnik chiński wspiera odporność organizmu, pomaga znosić uczucie zmęczenia i znużenia. Często jest polecany dla osób aktywnych fizycznie. Co ciekawe, właściwości opisywanego grzyba zostały zauważone na szerszą skalę podczas olimpiady w Seulu w 1993 roku. Wtedy to chińscy zawodnicy byli podejrzewani o stosowanie dopingu, co okazało się nieprawdą. Sportowcy spożywali kordyceps, który miał zwiększać ich wydajność i polepszać wyniki sportowe.

Owocniki maczużnika chińskiego stanowią źródło cennych składników biologicznie czynnych. Są to przede wszystkim nukleozydy: kordycepina i adenozyna. Ich zawartość jest różna w zależności od pochodzenia grzyba. Owocniki zebrane w naturalnym siedlisku zawierają około 245-307 µg/g adenozyny i 36-57 µg/g kordycepiny. Grzyb wyhodowany w bioreaktorach z wykorzystaniem specjalnie dobranego podłoża cechuje się dużo wyższą zawartością wspomnianych substancji: 1500-3700 µg/g adenozyny i 100-4000 µg/g kordycepiny. Inne związki aktywne Cordyceps sinensis to adenina, tymina, guanina, uracyl, guanozyna, urydeina i urydyna. Kordyceps zawiera polisacharydy i egzopolisacharydy, D-mannitol, sterole (ergosterol, palmitynian ergosterolu), naturalny antybiotyk opiokorydynę, związek przeciwutleniający hipoksantynę, dysmutazę nadtlenkową SOD, adenozynotrifosforan ATP, cykliczny adenozynomonofosforan cAMP, glukozaminę, substancje mineralne (sód, potas, wapń, magnez, żelazo, cynk, selen), witaminy (witamina A, B, E, kwas askorbinowy), aminokwasy oraz peptydy (np. kordymina).

Wodne ekstrakty z maczużnika chińskiego wykazują właściwości immunostymulujące dzięki zawartości polisacharydów. Mechanizm tego działania jest złożony. W badaniach z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych udowodniono aktywację wrodzonej odpowiedzi immunologicznej, która polega na aktywacji makrofagów i wzroście produkcji czynników prozapalnych (wzrost stężenia czynnika martwicy nowotworów TNF-α, interleukiny IL-1oraz IL-12, reaktywnych form tlenu i azotu). Wodne ekstrakty z owocników kordycepsu najprawdopodobniej aktywują także receptory toll-like (TLR) oraz kinazy MAPK, co wpływa na aktywację układu odpornościowego.

Maczużnik chiński posiada udowodnione działanie przeciwbakteryjne wobec bakterii gronkowca złocistego Staphylococcus aureus. Opiokorydyna zawarta w owocniku grzyba działa przeciwdrobnoustrojowo. Kordycepina dzięki zdolności wbudowywania w łańcuchy DNA i RNA wirusów hamuje ich replikację.

Związki zawarte w owocniku Cordyceps sinensis zwiększają syntezę tlenku azotu NO. Tlenek azotu działa rozluźniająco na ściany naczyń krwionośnych (efekt wazorelaksacyjny) i obniżająco na ciśnienie krwi (efekt hipotensyjny). Maczużnik chiński nazywany jest naturalną viagrą, ponieważ podobnie jak sildenafil czy tadalafil poprzez wyżej wymienione mechanizmy powoduje napływ krwi do ciał jamistych członka i umożliwia erekcję. Wpływ grzyba na potencję wymaga jednak dalszych badań. Kordycepina pobudza syntezę hormonów steroidowych, w tym testosteronu. Mechanizm tego działania nie jest do końca poznany, a teorie na jego temat sprzeczne. Najprawdopodobniej kordycepina powoduje wzrost stężenia cyklicznego adenozynomonofosforanu cAMP i aktywację białka StAR w komórkach Leydiga. Inna teoria opisuje wpływ kordycepiny na receptory adenozynowe znajdujące się na powierzchni komórek śródmiąższowych Leydiga. Ostatecznie prowadzi to do wzrostu wytwarzania testosteronu.

Maczużnik chiński obniża poziom glukozy we krwi. Grzyb zwiększa wrażliwość komórek na insulinę oraz pobudza produkcję enzymów glukokinazy i heksokinazy w komórkach wątrobowych. Efektem działania enzymów jest fosforylacja cząsteczek glukozy i jej zatrzymanie w hepatocytach.

Kordycepinie zawartej w grzybie Cordyceps sinensis przypisuje się działanie antynowotworowe. Badania in vitro potwierdzają hamowanie proliferacji komórek nowotworowych pod wpływem nukleozydu, jednak brak jest wystarczających dowodów klinicznych. Najprawdopodobniej za efekt antynowotworowy odpowiada blokowanie receptorów adenozynowych przez kordycepinę i wywoływanie śmierci komórek. Analizowane są dwie drogi działania kordycepiny: efekt cytostatyczny polegający na zatrzymaniu cyklu komórek nowotworowych oraz efekt cytotoksyczny, który polega na ich apoptozie. Najprawdopodobniej mechanizm działania kordycepiny jest uzależniony od stężenia substancji (niskie dawki – działanie cytostatyczne poprzez hamowanie powstawania mRNA komórkowego, wysokie dawki– apoptoza komórek). W literaturze (czasopismo „Cancer Immunology Immunotherapy”, 2010) opisano przypadek zahamowania powstawania przerzutów w płucach u pacjentów cierpiących na nowotwór piersi, którym podawano kordyceps.

Maczużnik chiński został zbadany pod kątem działania przeciwdepresyjnego. Myszom podawano ekstrakt z Cordyceps sinensis (2,5-10 mg/kg). Zaobserwowano wzrost aktywności zwierząt, co może sugerować właściwości psychoaktywne grzyba. Najprawdopodobniej wiąże się to z oddziaływaniem adenozynotrifosforanu ATP w owocnikach grzyba na receptory ATP umiejscowione m.in. na powierzchni komórek układu nerwowego.

W aptece możemy zakupić kapsułki zawierające ekstrakt z owoców maczużnika chińskiego bądź też sproszkowany Cordyceps sinensis. Proszek dodaje się do napojów (kawy, herbaty, wody) i spożywa bezpośrednio po wymieszaniu. Przyjmuje się, że pozytywne efekty suplementacji maczużnikiem chińskim pojawiają się przy dziennej dawce 1-3 owocników. Nie powinno się przekraczać dawki 3 g grzyba dziennie.

Spożycie Cordyceps sinensis jest niewskazane dla kobiet w ciąży oraz matek karmiących ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania wśród tych grup.

Ze względu na działanie immunostymulujące grzyb nie powinien być suplementowany przez pacjentów cierpiących na choroby o podłożu autoimmunologicznym.

Maczużnik chiński może wydłużać czas krzepnięcia krwi. Należy go odstawić co najmniej 2 tygodnie przed planowanym zabiegiem chirurgicznym.

Kordyceps działa pobudzająco, podnosi siły witalne i dodaje energii, stąd niewskazane jest spożywanie suplementów z grzybem wieczorem przed snem.

Połączenie maczużnika chińskiego z pokrzywą indyjską (Coleus forskohlii) osłabia wpływ grzyba na produkcję testosteronu. Podobnie działa połączenie Cordyceps sinensis z kofeiną. Kordyceps wykazuje synergizm działania z żeń-szeniem właściwym (Panax ginseng), maca (Lepidium meyenii) oraz buzdygankiem ziemnym (Tribulus terrestris). Rośliny te wspierają potencję mężczyzn i przeciwdziałają zmęczeniu, stąd wskazane jest ich połączenie w mieszankach ziołowych z kordycepsem.

Cordyceps sinensis może osłabiać działanie leków immunosupresyjnych przyjmowanych np. po przeszczepach narządowych ze względu na swój stymulujący wpływ na układ odpornościowy.

Opisywane działania niepożądane po spożyciu maczużnika chińskiego to suchość w ustach oraz nudności lub biegunka.