Rozmaryn — na bezsenność, nerwicę, libido i nerki

Rozmaryn lekarski to roślina od lat wykorzystywana w ziołolecznictwie. Pierwsze wzmianki o dobroczynnym wpływie rozmarynu na zdrowie pochodzą już z czasów starożytnych. W tradycyjnej medycynie europejskiej Rosmarinus officinalis był stosowany głównie jako pomoc w zaburzeniach trawienia. Doceniano jego właściwości żółciopędne i wiatropędne. Medycyna chińska opisuje rozmaryn jako skuteczny środek w stanach wzmożonego napięcia nerwowego, w razie dokuczliwych bólów głowy i w problemach z pamięcią. Na terenie Ameryki Południowej Rosmarinus officinalis bywał stosowany jako środek poronny.

Obecnie rozmaryn służy do łagodzenia wielu dolegliwości wewnętrznych oraz licznych chorób skórnych. Olejek eteryczny z rozmarynu jest polecany dla osób z depresją, nerwicą, cierpiących na bezsenność i napięciowe bóle głowy. Rozmaryn może być stosowany w razie przewlekłego zmęczenia, w stanach wyczerpania po chorobie oraz w razie problemów z koncentracją i pamięcią. Jego składniki aktywne pobudzają krążenie i lekko podnoszą ciśnienie krwi. Aby skorzystać z dobroczynnego wpływu rozmarynu na układ nerwowy, można używać go do aromatyzowania pomieszczeń (np. w kominkach zapachowych), dodawać do wanny podczas kąpieli oraz masować skronie w razie migreny. Rosmarinus officinalis jest powszechnie znany jako roślina ułatwiająca trawienie, łagodząca nieżyt żołądka, ograniczająca halitozę i kolki jelitowe. Działa żółciopędnie i wspomaga pracę wątroby. Jest wskazany w razie odbijania po posiłku oraz gdy występuje uczucie ciężkości i pełności w nadbrzuszu. Preparaty z rozmarynem mają wygodną postać kropli i płynów doustnych, tabletek oraz herbatek ziołowych. Kobiety mogą stosować rozmaryn w razie problemów z bolesnym miesiączkowaniem oraz obrzękami pojawiającymi się w trakcie cyklu miesięcznego. Dodatkowo roślina działa stymulująco na narządy płciowe – zarówno po spożyciu doustnym, jak i nakładana zewnętrznie w postaci żelu intymnego (naturalny afrodyzjak). Ekstrakt z liści rozmarynu wspiera funkcje wydalnicze nerek i pomaga w walce z infekcjami układu moczowego. Na polskim rynku dostępny jest tradycyjny produkt leczniczy Canephron w formie kropli doustnych i tabletek, zawierający wyciąg etanolowy z liści Rosmarinus officinalis. Wskazaniami do jego stosowania są łagodne stany zapalne dróg moczowych. Lek może być przepisywany osobom z tendencją do odkładania się piasku nerkowego i kamieni oraz jako lek pomocniczy w terapii istniejących już kamieni nerkowych. Rozmaryn wchodzi w skład preparatów myjących, przywracających równowagę podrażnionym miejscom intymnym np. po antybiotykoterapii oraz w razie skłonności do infekcji. Olejek rozmarynowy łagodzi objawy przeziębienia. Na rynku dostępne są maści z olejkiem rozmarynowym, które wspomagają pracę układu oddechowego poprzez udrażnianie nosa i ułatwianie odkrztuszania zalegającej wydzieliny, np. maść borsucza. Wspomniana maść służy do masażu klatki piersiowej i pleców, przyjemnie rozgrzewa i rozluźnia napięte mięśnie. Rozmaryn jest pomocny w stanach wyczerpania po chorobie, ponieważ ma właściwości antyutleniające. Sprzyja eliminacji wolnych rodników oraz hamuje nadmierne reakcje histaminowe. W aptece dostępny jest lek bez recepty Energovital Tonik K, który w swoim składzie zawiera wyciąg płynny z liści rozmarynu. Jest polecany osobom dorosłym w stanach napięcia nerwowego, w celu wspomagania pracy serca i układu krążenia. Ekstrakty z Rosmarinus officinalis wchodzą w skład maści o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym, np. maści końskich. Poprzez działanie pobudzające krążenie preparaty te przyspieszają procesy regeneracji tkanek. Przynoszą ulgę w bólach kostno-stawowych. Są przeznaczone do nakładania miejscowego bądź masaży całego ciała. Z kolei olejek rozmarynowy może być nanoszony punktowo na miejsca po ukąszeniach owadów. Olejek eteryczny z rozmarynu jest wykorzystywany również w sprejach do czyszczenia uszu. Wspomaga leczenie infekcji ucha zewnętrznego, działa przeciwzapalnie.

W kosmetologii rozmaryn lekarski jest dodawany do produktów fryzjerskich (szamponów, odżywek, ampułek, lotionów przeznaczonych do wcierania w skórę głowy). Działanie rośliny polega na poprawie ukrwienia mieszków włosowych, co sprzyja lepszemu odżywieniu ich cebulek. Rosmarinus officinalis stymuluje porost włosów, zapobiega przetłuszczaniu się skóry głowy, działa przeciwłupieżowo. Olejek rozmarynowy odstrasza wszy oraz łagodzi podrażnioną skórę głowy. Jest częstym dodatkiem w pachnących lotionach na insekty. Ponadto pogłębia kolor ciemnych włosów. Producenci kosmetyków wykorzystują rozmaryn w pastach do zębów oraz w płynach do płukania ust. Roślina pomaga zapobiegać narastaniu płytki nazębnej poprzez swoje działanie przeciwbakteryjne. Właściwości przeciwzapalne i przyspieszające regenerację tkanek są przydatne w przypadku nawracających aft i podrażnienia dziąseł. Rozmaryn lekarski możemy spotkać w preparatach myjących, takich jak mydło ziołowe, żel i panka do twarzy, żel pod prysznic, sól do kąpieli. Działają odświeżająco, rewitalizująco i jednocześnie dbają o prawidłowy mikrobiom skóry. Są szczególnie polecane do pielęgnacji skóry tłustej, mieszanej i trądzikowej. Wyciąg z rozmarynu działa antyseptycznie, stąd Rosmarinus officinalis jest częstym składnikiem ziołowym w preparatach do pielęgnacji stóp i paznokci, takich jak kremy, sole do kąpieli stóp, spreje i lakiery chroniące przed grzybicą.

Rozmaryn lekarski (łac. Rosmarinus officinalis) to wieloletnia roślina przyprawowa i lecznicza, należąca do rodziny jasnotowatych Lamiaceae. Pierwotnym miejscem występowania rozmarynu były kraje basenu Morza Śródziemnego. Obecnie roślina została rozprzestrzeniona do wielu państw świata, gdzie jest uprawiana na szeroką skalę. W Polsce Rosmarinus officinalis jest rośliną doniczkową. Rozmaryn preferuje gleby przepuszczalne i piaszczyste, o obojętnym bądź lekko zasadowym odczynie pH. Najlepiej rośnie na stanowiskach o dobrym nasłonecznieniu. Nie jest mrozoodporny, poza tym faktem jego uprawa nie nastręcza większych problemów.

Rozmaryn lekarski to zimozielony krzew, który może osiągać wymiary od 90 cm do 200 cm. Ma wzniesioną, rozgałęziającą się i drewniejącą łodygę, która w przekroju jest czterokanciasta. System korzeni rozmarynu jest głęboki i może sięgać do 2 m w głąb ziemi. Korzenie są ułożone w systemie wiązkowym. Liście Rosmarinus officinalis mają kształt liniowy bądź liniowo-lancetowaty. Ich brzegi są zakrzywione, a blaszka twarda i siedząca. Wymiary blaszki liściowej wynoszą średnio 10-40 mm długości oraz 2-4 mm szerokości. Górna powierzchnia liści ma ciemnozielone zabarwienie, dolna zaś ma szarozieloną barwę. Liście w górnej części są nagie i skórzaste, pod spodem pokrywa je delikatny kutner. Okres kwitnienia rozmarynu w krajach śródziemnomorskich trwa przez cały rok, jednak najbardziej miododajne kwiaty pojawiają się wiosną. Są drobne, o niebieskawym zabarwieniu. Wyrastają w kątach liściowych, gdzie tworzą kwiatostany – nibyokółka. Kwiaty mają dwuwargowy kielich o dzwonkowatym kształcie, z pojedynczym słupkiem i dwoma pręcikami. Owocem rozmarynu lekarskiego jest rozłupnia.

Nazwa rośliny pochodzi od łacińskich słów rosa (róża) oraz marinus (morze). Zapach rozmarynu lekarskiego, który porastał tereny nadbrzeżne, wskazywał marynarzom zbliżający się koniec morskich podróży.

Rozmaryn lekarski Rosmarinus officinalis stanowi bogate źródło substancji aktywnych biologicznie. Liście rozmarynu zawierają średnio od 0,5% do 2,5% olejku eterycznego. Jest to bezbarwna lub bladożółta ciecz o charakterystycznym zapachu, w której wyizolowano związki z grupy monoterpenów i seskwiterpenów, substancje fenolowe, ketony, alkohole i estry monoterpenoidowe. Za główne składniki olejku rozmarynowego uznaje się kamforę (10-25%), eukaliptol (20-50%), borneol (1-6%), pinen (15-25%), kamfen (5-10%), alfa-terpineol (12-24%), limonen, kariofilen i mircen. Liście Rosmarinus officinalis poza olejkiem eterycznym zawierają m.in. apigeninę, betulinę, kwas betulinowy, kwas kawowy, kwas karnozowy, karnozol, izomer karnozalu, karnozan metylu, diosminę, hesperydynę, luteolinę, kwas oleanolowy, kwas rozmarynowy i kwas ursolowy.

Substancje czynne rozmarynu lekarskiego wpływają na funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego. Badanie wodnego roztworu z liści rośliny przeprowadzono na izolowanym mięśniu sercowym królików. Wykazano efekt zwiększenia siły skurczu mięśnia sercowego (działanie inotropowo dodatnie) oraz poprawę przepływu krwi przez naczynia wieńcowe. W innym doświadczeniu in vitro sprawdzano wpływ olejku rozmarynowego na mięśniówkę gładką naczyń krwionośnych królików. Zaobserwowano rozkurczanie pierścieni aorty wywoływanych podawaniem adrenaliny. Efekt zwiotczający olejku rozmarynowego był zależny od dawki i miał charakter odwracalny.

Rosmarinus officinalis wykazuje działanie ochronne na nerki. Najprawdopodobniej mechanizm tego działania polega na hamowaniu proliferacji komórek mezangialnych kłębuszków nerkowych. Badanie in vitro na wyizolowanych mysich komórkach mezangium wykazało, że kwas rozmarynowy spowalniał procesy namnażania się komórek mezangialnych. Komórki były poddawane działaniu czynnika martwicy nowotworów TNF alfa oraz płytkopochodnego czynnika wzrostu PDGF. Kwas rozmarynowy w stężeniu 1,5 µg/ml zmniejszał proliferację komórek o 50% w porównaniu z grupą kontrolną.

Wodny ekstrakt z rozmarynu lekarskiego został przebadany na szczurach pod kątem zdolności do nasilania diurezy. Dawka ekstraktu w stężeniu 10 mg/kg masy ciała zwierząt powodowała działanie moczopędne od 5 doby eksperymentu (podawanie doustne). Zwiększyło się również wydalanie chlorków, potasu i sodu z moczem.

Polifenole zawarte w rozmarynie lekarskim działają ochronnie na wątrobę, najprawdopodobniej dzięki swojej aktywności antyrodnikowej. W doświadczeniu na szczurach laboratoryjnych wykazano hepatoprotekcyjny wpływ etanolowego ekstraktu z Rosmarinus officinalis. Ekstrakt był podawany zwierzętom w dawce 0,15 g/100 g masy ciała, przez okres 21 dni. W tym czasie szczurom aplikowano związki uszkadzające wątrobę – cyklofosfamid oraz tetrachlorometan. Grupę odniesienia stanowiły zwierzęta, które otrzymywały sylimarynę. We wnioskach doświadczenia podkreślono poprawę stanu wątroby, co zostało potwierdzone badaniem histopatologicznym oraz polepszeniem wskaźników wątrobowych.

W doświadczeniach na zwierzętach wykazano przeciwwrzodowe właściwości ekstraktu wodno-alkoholowego z rozmarynu lekarskiego. Rosmarinus officinalis zmniejszał liczbę zmian wrzodowych w żołądkach szczurów, które otrzymywały związki drażniące przewód pokarmowy, takie jak indometacyna, etanol oraz rezerpina. Podejrzewa się, że roślina podnosi ilość niebiałkowych grup sulfhydrylowych w błonie śluzowej żołądka. Ponadto dobroczynny wpływ rozmarynu na przewód pokarmowy wynika z jego aktywności antyrodnikowej.

Substancje czynne zawarte w rozmarynie lekarskim wpływają na poziom glukozy we krwi. Wyniki doświadczeń na zwierzętach są niejednoznaczne. W testach przeprowadzonych na królikach z cukrzycą wywołaną alloksanem zaobserwowano, że podawanie olejku eterycznego z rozmarynu skutkuje podwyższeniem poziomu glukozy we krwi w porównaniu z grupą kontrolną. Postawiono tezę, że substancje lotne olejku rozmarynowego działają hiperglikemicznie poprzez zahamowanie wytwarzania insuliny. Inne doświadczenie wykazało, że napary z liści Rosmarinus officinalis zmniejszają poziom glukozy we krwi myszy. Zwierzęta otrzymywały 200 ml naparu 30-60 minut przed posiłkiem.

Etanolowe wyciągi z rozmarynu lekarskiego działały spazmolitycznie na mięśnie gładkie izolowanego jelita krętego świnki morskiej. Niwelowały aktywność skurczową podawanej histaminy i acetylocholiny.

Diterpenoidy zawarte w Rosmarinus officinalis mają silne właściwości antyutleniające. W jednym z doświadczeń wykazano antyrodnikowe działanie związków: karnozolu, kwasu karnozowego, rosmanolu i epirosmanolu. Substancje te hamowały in vitro tworzenie anionorodników ponadtlenkowych w układzie ksantyna/oksydaza ksantynowa.

Olejek rozmarynowy oraz ekstrakty z liści rozmarynu lekarskiego wykazują aktywność przeciwbakteryjną, przeciwgrzybiczą i przeciwwirusową. Najwyższą skuteczność wobec badanych szczepów bakteryjnych stwierdzono dla wyciągu metanolowego z rośliny. Minimalne stężenie hamujące MIC mieściło się w zakresach 2-15 mg/ml dla bakterii Gram (+) oraz 2-60 mg/ml dla bakterii Gram (-). Dobre właściwości antybakteryjne wyciągu metanolowego przypisano wysokiej zawartości związków: karnozolu, kwasu karnozowego i kwasu rozmarynowego. Działanie hamujące bakterie wykazano m.in. dla takich gatunków, jak Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Bacillus subtilis, Proteus vulgaris, Pseudomonas aeruginosa oraz Escherichia coli.

W jednym z doświadczeń zbadano wrażliwość grzybów drożdżopodobnych na działanie olejku eterycznego rozmarynu lekarskiego. Grzyby zostały pobrane od pacjentów cierpiących na kandydozę jamy ustnej. W badaniu posłużono się szczepami Candida albicans, Candida glabrata, Candida guilliermondii, Candida kefyr, Candida krusei, Candida lusitaniae, Candida parapsilosis, Candida tropicalis i Candida utilis. We wnioskach doświadczenia podano, że badane szczepy wykazały umiarkowaną wrażliwość na działanie olejku rozmarynowego. Najmniejsze stężenie hamujące mieściło się w zakresie 7,5-15,0 mg/ml w zależności od rodzaju grzyba.

Karnozol i kwas karnozowy, wyizolowane z rozmarynu lekarskiego, zostały przebadane pod kątem aktywności wobec proteazy HIV-1. Jest to enzym biorący udział w procesie replikacji wirusa upośledzenia odporności HIV (Human Immunodeficiency Virus). Kwas karnozowy okazał się skutecznie blokować procesy namnażania wirusa.

Nie zaleca się stosowania preparatów zawierających rozmaryn lekarski w czasie ciąży i laktacji ze względów bezpieczeństwa (brak badań).

Podczas stosowania olejku rozmarynowego należy unikać kontaktu z oczami oraz błoną śluzową (możliwość wywołania podrażnień).

Kąpiele rozmarynowe nie powinny być stosowane u osób z rozległymi uszkodzeniami skóry, podczas infekcji z wysoką gorączką, u pacjentów z zaburzeniami sercowo-naczyniowymi. Zawarta w olejku eterycznym kamfora może wywołać napady padaczkowe (do tej pory brak opisanego przypadku u ludzi, należy jednak zachować ostrożność).

Doustne preparaty z rozmarynem lekarskim nie są zalecane dla osób z niedrożnymi drogami żółciowymi, w razie stwierdzonych kamieni żółciowych, w stanach zapalnych dróg żółciowych, u osób z chorobami wątroby.

Dawkowanie (według European Medicines Agency):

• 4-6 g substancji ziołowej na dobę, zawierającej 1,2% (V/m) olejku eterycznego (48-72 µl olejku eterycznego/dobę).

Dawkowanie (według ESCOP – European Scientific Cooperative on Phytotherapy):

• napar: 2-4 g substancji ziołowej na dobę;
• ekstrakt płynny (1:1, etanol 45% v/v): 1,5-3 ml na dobę;
• nalewka (1:5, etanol 70%): 3-8,5 ml na dobę;
• zewnętrznie do kąpieli: 1 litr wywaru rozmarynowego dodawany do kąpieli, 2 razy w tygodniu.

Brak danych dotyczących możliwych interakcji preparatów rozmarynowych z substancjami leczniczymi. Jeden ze składników olejku eterycznego (cyneol) może indukować enzymy mikrosomalne cytochromu CYP450.

Diterpeny fenolowe zawarte w liściach rozmarynu lekarskiego zwiększały akumulację chemioterapeutyków w lekoopornych komórkach nowotworowych raka sutka (badania in vitro oraz in vivo).

Przeprowadzone na zwierzętach badania toksyczności ostrej i przewlekłej wykazały niski potencjał wywoływania działań niepożądanych przez ekstrakty rozmarynowe.

Wyciąg z rozmarynu lekarskiego w dawce 1,2 g/100 g masy ciała szczurów nie powodował śmierci zwierząt. Nie zaobserwowano objawów toksyczności ostrej u zwierząt.

Dawka letalna olejku eterycznego z rozmarynu lekarskiego w badaniu na szczurach wyniosła LD50 = 5,5 g/kg masy ciała przy podaniu dożołądkowym. Dawka 0,9 g/100 g spowodowała śmierć wszystkich szczurów.

Możliwe działania niepożądane u ludzi, pojawiające się po doustnym spożyciu dużych ilości olejku rozmarynowego, to zapalenie błony śluzowej żołądka i jelit oraz stan zapalny nerek. Olejek rozmarynowy zawiera kamforę (20-50%). Objawami zatrucia tym związkiem są przykre dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (pieczenie ust, nudności, wymioty), podrażnienie oczu i układu oddechowego, stany pobudzenia, drżenia mięśniowe, omamy oraz zatrzymanie moczu.

Opisywano przypadki kontaktowego zapalenia skóry i warg w wyniku styczności z rozmarynem lekarskim.

Przeprowadzone do tej pory badania in vitro oraz in vivo nie wykazały genotoksyczności i karcynogenności ekstraktów rozmarynowych.

W badaniu na samicach szczurów rasy Wistar wykazano, że substancje czynne zawarte w rozmarynie lekarskim mogą zakłócać proces zagnieżdżania się zapłodnionej komórki jajowej (okres przedimplantacyjny), nie wpływając jednocześnie na rozwój zarodka po implantacji. Być może ma to związek z wpływem rośliny na mięśniówkę jajowodów oraz macicy. W 2007 roku opublikowano wyniki badań na samcach szczurów otrzymujących wodne wyciągi z Rosmarinus officinalis. W grupie zwierząt otrzymujących najwyższe dawki ekstraktów stwierdzono zmniejszenie średniej masy najądrzy, prostaty brzusznej, pęcherzyków nasiennych i gruczołów napletkowych. Odnotowano spadek tempa spermatogenezy i zmniejszenie stężenia testosteronu. Obniżyła się także ruchliwość i gęstość plemników.