Kocimiętka właściwa — postrach komarów i meszek

Surowcem zielarskim Nepeta cataria jest ziele (Herba Nepetae catariae) zebrane przed lub w czasie okresu kwitnienia oraz liście (Folium Nepetae catariae). Surowce suszy się w zacienionym i przewiewnym miejscu, w temperaturze nieprzekraczającej 35 stopni Celsjusza, a następnie przechowuje w szczelnie zamkniętych naczyniach. Z kocimiętki pozyskuje się również cenny olejek eteryczny (Oleum Nepetae).

Historia stosowania leczniczego kocimiętki właściwej jest długa. W medycynie ludowej od lat wykorzystywano właściwości uspokajające i przeciwlękowe rośliny. Napary z Herba Nepetae catariae podawano w razie problemów ze snem, ale także w celu ograniczenia wegetatywnych objawów nerwicowych, tj. bólu głowy, migren, drżeń mięśniowych, kołatania serca i ucisku w klatce piersiowej. Liście Nepeta cataria bywały palone w celach halucynogennych, ponieważ wywołują efekt podobny do marihuany. Zauważono również usprawniający wpływ rośliny na pracę przewodu pokarmowego. Kocimiętkę właściwą stosowano w razie zatrucia pokarmowego występującego z rozstrojem żołądka, biegunką i/lub wymiotami. Podawano ją po obfitych posiłkach jako surowiec ułatwiający trawienie, wiatropędny, żółciopędny i rozkurczowy. Roślina działa ochronnie na wątrobę. Napary z kocimiętki właściwej od lat były wykorzystywane w przeziębieniach. Działają rozgrzewająco i napotnie, a także wykrztuśnie i rozkurczowo na drogi oddechowe. Nepeta cataria stanowiła remedium na dolegliwości kobiece – ordynowano ją np. w celu regulacji zaburzonego cyklu menstruacyjnego. Kocimiętką nacierano stawy w razie bólów reumatycznych, a świeże liście przykładano do bolącego zęba. Spożycie surowego ziela kocimiętki na czczo miało usunąć pasożyty z organizmu. Obecnie olejek eteryczny Oleum Nepetae jest powszechnie stosowany do produkcji preparatów odstraszających owady. Stanowi naturalną ochronę przed insektami i może być stosowany także u dzieci.

Poza wykorzystaniem w medycynie kocimiętka właściwa znalazła inne zastosowania. Jest uprawiana jako roślina ozdobna ze względu na długi okres kwitnienia i niskie wymagania hodowlane. Jej charakterystyczny, cytrynowy zapach odstrasza nielubiane komary i meszki, stąd donice z kocimiętką często goszczą na tarasach, balkonach i parapetach. Ponadto młode listki rośliny można spożywać bezpośrednio np. poprzez dodawanie ich do sałatek. Suszone ziele kocimiętki stosuje się jako przyprawę do mięs, zup i sosów. Olejkiem z kocimiętki aromatyzuje się alkohole. Nepeta cataria jest rośliną miododajną, wykorzystywaną przez pszczelarzy (wysoka produkcja pyłku i nektaru kwiatowego). Jej woń uspokaja pszczoły i umożliwia pracę przy ulach (pszczelarze nacierają ule kocimiętką). Jak wskazuje jej nazwa, zapach kocimiętki jest uwielbiany przez koty. Producenci dodają go do sprejów wabiących te zwierzęta, do szamponów, a także do kociej karmy. Ponadto kocimiętka jest stosowana w przemyśle perfumiarskim, lakierniczym i przy produkcji farb.

Kocimiętka właściwa (Nepeta cataria) to wieloletnia roślina należąca do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Można ją spotkać na terenach Europy Środkowej, w krajach śródziemnomorskich, w Azji Środkowej oraz na Bliskim Wschodzie. Zasięg terytorialny rośliny zwiększył się i obecnie kocimiętka właściwa występuje również w Australii i Nowej Zelandii, w Afryce oraz w Ameryce Północnej. W Polsce porasta tereny nizinne oraz niskie partie górskie.

Najczęściej rośnie w przydrożnych rowach, widnych zaroślach, w pobliżu zabudowań oraz na polach uprawnych, gdzie jest traktowana jako chwast. Preferuje stanowiska słoneczne lub półcieniste oraz przepuszczalne gleby. Nepeta cataria to zimotrwała bylina dorastająca średnio do 40-90 cm wysokości. Ma rozgałęzioną, wzniesioną łodygę, która w przekroju jest kanciasta. Łodyga pokryta jest szarawym owłosieniem. Liście kocimiętki ułożone są naprzeciwlegle wzdłuż łodygi. Blaszka liściowa ma sercowato-jajowaty kształt i dorasta do ok. 8 cm długości. Dolne liście są bardziej trójkątne, a te wyrastające wyżej – podługowate. Obrzeże blaszki jest ząbkowane, a ogonek liściowy krótki. Górna powierzchnia liści jest zielona i omszona, natomiast dolna – gładka i szarawa. Okres kwitnienia Nepeta cataria jest długi i przypada na maj-wrzesień. Kwiaty pojawiają się w kątach liściowych i tworzą gęste kwiatostany w formie nibyokółka. Każdy kwiatostan składa się z dwóch skróconych wierzchotek. Kwiaty są dwuwargowe, o rurkowatym kształcie. Górna warga jest drobna i składa się z dwóch płatów. Dolna warga ma trzy płaty, z czego środkowy jest największy z charakterystyczną falbaną na zewnętrznej krawędzi. Kwiaty mają jeden słupek i cztery pręciki. Są białe z jasnofioletowymi bądź różowymi plamkami na dolnej wardze. Kocimiętka jest rośliną miododajną. Owocem kocimiętki właściwej jest rozłupnia.

Kocimiętka właściwa wydziela cytrynowy zapach, przypominający woń melisy lekarskiej. Zapach ten uwielbiają koty, do czego nawiązuje polska nazwa rośliny. Smak byliny można porównać do mięty.

Kocimiętka właściwa zawiera szereg substancji o udowodnionej aktywności biologicznej. Z rośliny wyizolowano olejek eteryczny stanowiący ok. 1% surowca, substancje garbnikowe, irydoidy oraz pochodne kwasu dezoksyloganowego. Główne związki aktywne olejku eterycznego z kocimiętki to nepetalaktony, geraniol, cytronelal, neral, geranial, cytronelol, nerol i α-pinen. Poza nimi składnikami olejku eterycznego są kwasy: palmitynowy (20,3%), stearynowy (18,6%), oleinowy (14,2%), a także palmitoleinowy, linolowy, mirystynowy, linolenowy, arachidowy i laurynowy. Substancje niezmydlające się Oleum Nepetae to m.in. hentriakontan (26,0%), β-sitosterol (18,6%), heksakozan (10,2%), stigmasterol, nonakozan, kampesterol i α-tokoferol. Seskwiterpeny obecne w olejku to β-kariofilen i α-humulen. Nepetalaktony to rodzaj monoterpenów zaliczany do irydoidów. W gatunku Nepeta cataria wykryto takie nepetalaktony, jak alfa-nepetalakton, beta-nepetalakton, epinepetalakton, 5,9-dehydronepetalakton, dihydronepetalakton, neonepetalakton oraz izodihydronepetalakton.

Składniki obecne w kocimiętce właściwej warunkują jej działanie antyrodnikowe, chroniąc komórki przed stresem oksydacyjnym i ograniczając rozwój wielu chorób, w tym nowotworowych oraz układu krążenia. Dla Nepeta cataria przeprowadzono szereg badań in vitro w tym zakresie, m.in. metodę z rodnikiem ABTS oraz test DPPH. Badano zdolności przeciwutleniające ekstraktów z poszczególnych części rośliny oraz aktywność olejku eterycznego. W jednym z doświadczeń z liści dolnych, górnych oraz kwiatów kocimiętki właściwej wyizolowano substancje należące do grupy kwasów fenolowych oraz flawonoidów, które mają zdolność do redukcji aktywnych form tlenu. Wyciągi z każdej części rośliny wychwytywały wolne rodniki i hamowały działanie tlenku azotu na poziomie porównywalnym do innych przedstawicieli rodziny jasnotowatych.

Olejek eteryczny z Nepeta cataria działał przeciwbakteryjnie wobec Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Streptococcus agalactiae, Streptococcus mutans, Enterococcus faecalis, Listeria monocytogenes, Escherichia coli, Salmonella typhi, Salmonella paratyphi A, Salmonella enterica, Pseudomonas aeruginosa oraz Klebsiella pneumoniae. Wartości minimalnego stężenia hamującego olejku mieściły się w zakresie MIC: 160,0 do 460,0 μg/ml, natomiast minimalne stężenie bakteriobójcze ustalono na poziomie 160,0 do 1280,0 μg/ml. Najsłabszą aktywność przeciwbakteryjną stwierdzono wobec Streptococcus mutans. Olejek działał najsilniej wobec bakterii Gram (+). Najprawdopodobniej działanie przeciwbakteryjne rośliny zapewniają związki z grupy nepetalaktonów, a także kryton, α-pinen, izolimonen i kariofilen.

Olejek z kocimiętki właściwej wykazuje również aktywność przeciwpasożytniczą. W jednym z doświadczeń Oleum Nepetae działał nicieniobójczo wobec larw należących do rodzaju Anisakis, które wywołują chorobę zwaną anisakidozą. Całkowita inaktywacja nicieni nastąpiła po 6 godzinach inkubacji larw z 10% stężeniem olejku w roztworze soli fizjologicznej.

Kocimiętka właściwa ma zdolność odstraszania insektów oraz właściwości owadobójcze. W jednym z doświadczeń do oceny repelencji rośliny wykorzystano testy biologiczne, które wykazały silniejsze działanie krótkoterminowe olejku eterycznego z Nepeta cataria w porównaniu do cytronelalu oraz syntetycznego i powszechnie stosowanego związku DEET (N,N-dietylo-m-toluamid). Testy przeprowadzono wobec much domowych (Musca domestica), karaluchów amerykańskich (Periplaneta americana) i karaluchów niemieckich (Blattella germanica). Za te właściwości odpowiadają najprawdopodobniej mieszaniny nepetalaktonów obecne w roślinie, które wykazują efekt synergistyczny w ekstrakcie roślinnym.

Ziele kocimiętki właściwej zawiera związki o działaniu spazmolitycznym i miorelaksacyjnym na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego oraz układu oddechowego. W jednym z doświadczeń wyizolowane jelito czcze królika zostało poddane działaniu Oleum Nepetae, a także innych znanych substancji o działaniu przeciwskurczowym: papaweryny i werapamilu. Wszystkie związki hamowały spontaniczne skurcze jelit wywołane wysokim stężeniem jonów potasu i wykazywały aktywność blokującą na kanały wapniowe. Podobne eksperymenty przeprowadzono na wyizolowanej tchawicy świnki morskiej. Podczas tego doświadczenia olejek eteryczny z kocimiętki właściwej hamował skurcze mięśniówki stymulowane związkiem parasympatykomimetycznym – karbacholem – na tym samym poziomie co papaweryna.

Nepeta cataria poprzez wpływ na układ dopaminergiczny zwiększa aktywność seksualną i wzmacnia erekcję. Przeprowadzone doświadczenie na szczurach laboratoryjnych wykazało, że karma wzbogacona w 10% liśćmi z kocimiętki właściwej nasilała zachowania seksualne zwierząt oraz wzmacniała erekcję prącia.

Kocimiętka właściwa wpływa na funkcje układu nerwowego. W jednym z doświadczeń pisklętom kurcząt białych Leghorn podawano dootrzewnowo ekstrakt z suszonej i mielonej kocimiętki (dawka 0,01 ml/g masy ciała). Następnie oceniano wpływ rośliny na sen zwierząt. Badano parametry, takie jak opóźnienie rozpoczęcia snu, średni czas trwania epizodów snu i średni całkowity czas trwania snu. Ekstrakt roślinny spowodował statystycznie znaczące zwiększenie wartości ocenianych parametrów snu lekkiego wśród piskląt. W doświadczeniu na myszach wykazano, że karmienie zwierząt paszą wzbogaconą w 10% liśćmi kocimiętki właściwej wywołało efekt zmniejszania bezruchu podczas testów rozpaczy. Sugeruje to potencjalne działanie antydepresyjne rośliny.

W jednym z doświadczeń badano właściwości cytotoksyczne olejku z kocimiętki właściwej, wykorzystując linię komórkową keratynocytów ludzkich oraz komórek nabłonka oskrzeli. Oleum Nepetae działał cytotoksycznie w zakresie stężeń CC50: 0,0012% do 0,015% (v/v). W kolejnym doświadczeniu badano przeciwnowotworowe właściwości frakcji flawonoidowych, wyizolowanych z kocimiętki właściwej, wobec linii komórkowej A549 ludzkiego niedrobnokomórkowego raka płuc. W badaniach wykorzystano techniki mikroprzepływowe i cytometrię przepływową. Okazało się, że flawonoidy z Nepeta cataria zaburzały ekspresję cząsteczki mikroRNA miR-126 i wpływały na szlak sygnałowy PI3K-AKT w komórkach nowotworowych.

Działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne olejku eterycznego wyizolowanego z kocimiętki właściwej oceniono w doświadczeniach z wykorzystaniem myszy laboratoryjnych. Posłużono się testem „wicia” ogona oraz „testem przeciągania” po dootrzewnowym wstrzyknięciu kwasu octowego (ocena aktywności antynocyceptywnej). Działanie przeciwzapalne kocimiętki badano poprzez wpływ rośliny na obrzęk łapy, wywołany wstrzyknięciem karagenu. Oleum Nepetae powodował zwiększoną latencję cofania ogona, zmniejszone skurcze brzucha po zadziałaniu kwasu octowego oraz redukcję obrzęku kończyn myszy. Dodatkowo obserwowano zwiększenie aktywności ruchowej myszy i zmniejszenie bezruchu zwierząt. Najprawdopodobniej mechanizm działania przeciwbólowego oraz przeciwzapalnego jest związany z obecnością nepetalaktonów.

Kocimiętka właściwa w postaci preparatów doustnych nie powinna być podawana dzieciom. Odnotowano przypadek drażliwości i ospałości dziecka oraz bólu brzucha po spożyciu naparu z Nepeta cataria.

Kocimiętka właściwa nie powinna być stosowana w okresie ciąży i karmienia piersią. Najprawdopodobniej roślina stymuluje aktywność skurczową macicy, co może prowadzić do poronienia.

Pacjentki, u których stwierdzono zapalenie narządów miednicy mniejszej (PID, pelvic inflammatory disease), nie powinny stosować kocimiętki (roślina może pobudzić krwawienia z macicy). Podobnie kobiety, u których krwawienie menstruacyjne jest obfite, powinny unikać spożywania opisywanego surowca roślinnego.

Ze względu na depresyjny wpływ na układ nerwowy kocimiętka właściwa nie powinna być stosowana w okresie przedoperacyjnym (możliwość nasilenia działania leków znieczulających).

Przykładowe przepisy medycyny ludowej:

• Napar: łyżeczkę wysuszonego i rozdrobnionego surowca roślinnego zalewamy 200 ml wrzącej wody, następnie zaparzamy pod przykryciem przez kilkanaście minut. Napar można dosłodzić miodem. Dawkowanie: od 1 do 3 szklanek świeżo sporządzonego naparu na dobę. Naparem można płukać podrażnioną skórę głowy.
• Nalewka: 100 g rozdrobnionego ziela kocimiętki umieszczamy w wyparzonym szklanym słoju i zalewamy 500 ml alkoholu 40%. Słoik zakręcamy i odstawiamy w chłodne i zacienione miejsce na 14 dni. Regularnie wstrząsamy zawartością. Gotową nalewkę odcedzamy i uzupełniamy przegotowaną wodą w ilości 400 ml. Przechowujemy w butelce z ciemnego szkła, w lodówce. Dawkowanie: 2 razy dziennie po 2-4 ml.
• Olej: rozdrobniony surowiec leczniczy umieszczamy w słoju i zalewamy olejem bazowym (np. oliwą z oliwek). Słoik zakręcamy i zostawiamy w ciepłym miejscu na 14 dni. Gotowy produkt przecedzamy i używamy zewnętrznie np. do smarowania miejsc po ukąszeniu owadów.

Połączenie kocimiętki właściwej z lekami działającymi depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy może skutkować nadmierną sennością.

Podczas terapii litem należy unikać stosowania Nepeta cataria ze względu na możliwość zmniejszonej eliminacji litu z organizmu i nasilenia działań niepożądanych leku.

Kocimiętka właściwa spożywana w dużych ilościach może spowodować złe samopoczucie, bóle głowy oraz dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty).

W badaniach ustalano doświadczalnie toksyczność ostrą olejku eterycznego z kocimiętki właściwej dla szczurów. Podane wartości dawek letalnych mieściły się w zakresie LD50 od 2710 do 3160 mg/kg masy ciała zwierząt (podanie doustne). Toksyczność ostra po aplikacji Oleum Nepetae na skórę była wyższa niż LD50 >5000 mg/kg masy ciała, natomiast dla drogi inhalacyjnej LD50 >10000 mg/m3.