Estragon — przyprawa wspierająca zdrowie

Estragon (łac. Artemisia dracunculus) to roślina należąca do rodziny Asteraceae. Pochodzenie łacińskiej nazwy estragonu jest związane z kształtem liści, które przypominają smocze języki (dracunculus oznacza smoka). Inne nazwy estragonu to bylica draganek oraz bylica estragon. Obszarami występowania estragonu są tereny Azji Środkowej, kraje śródziemnomorskie, Europa Wschodnia oraz Ameryka Północna. W Polsce estragon jest gatunkiem uprawnym. Roślina preferuje gleby zasadowe, wilgotne, piaszczysto-gliniaste. Można ją spotkać na łąkach, w pobliżu rzek, w zagajnikach brzozowych, na zboczach gór i terenach stepowych.

Estragon jest byliną osiągającą do 150 cm wysokości. Posiada żebrowatą, prostą łodygę pozbawioną kwiatów w swojej dolnej części. Liście Artemisia dracunculus ułożone są naprzemiennie. Te umieszczone w środkowej i górnej części łodygi charakteryzują się lancetowatym kształtem. W części dolnej łodygi znajdują się liście trójdzielne. Końcówka blaszki liściowej jest zaostrzona, a brzegi blaszki – całobrzegie. Kwiaty estragonu tworzą luźne wiechy. Mają kształt rurkowaty i żółte zabarwienie. Owocami Artemisia dracunculus są niełupki. Kłącza estragonu są mocne i zdrewniałe. Ich grubość wynosi średnio 0,5–1,5 cm. Od kłączy odchodzą skupiska korzeni.

Estragon obecnie jest uprawiany jako roślina lecznicza i przyprawowa w Azji, Europie oraz w obu Amerykach. Uprawy skupiają się przede wszystkim na dwóch odmianach estragonu: estragonie francuskim (zwanym inaczej prawdziwym) oraz estragonie niemieckim.

Surowcem zielarskim estragonu jest ziele Herba Dracunculi. Cenionym składnikiem ziela jest olejek eteryczny, którego zawartość w roślinie waha się w zależności od warunków uprawy i wieku byliny. Preferowany okres zbiorów bylicy estragon to początek pączkowania oraz rozpoczęcie kwitnienia rośliny. Ziele powinno być suszone w temperaturze pokojowej, w zaciemnionym i przewiewnym miejscu.

Estragon to popularna roślina przyprawowa, którą dodaje się do mięs, zup, sosów, pizzy czy sałatek. Poza walorami kulinarnymi ma to również swoje uzasadnienie medyczne. Estragon działa pozytywnie na procesy trawienne. Warto wspomnieć, że jest królem przypraw we Francji, gdzie stanowi składnik słynnej musztardy Dijon. W ziołolecznictwie wykorzystuje się go w razie wystąpienia kolki jelitowej, zaparć, problemów z trawieniem i przy braku apetytu. Artemisia dracunculus działa żółciopędnie i rozkurczowo, przez co usprawnia pracę wątroby. Dodanie estragonu w formie przyprawy pomoże zniwelować przykre objawy konsumpcji tłustych dań. Estragon łagodzi zgagę i obrzęk wątroby. Zauważono, że pomaga ograniczyć chorobę lokomocyjną. W przepisach medycyny ludowej popularne jest sporządzanie octu estragonowego, który również usprawnia procesy trawienne. Poza tym wskazaniem jest używany jako środek przeciwgrzybiczy do płukania jamy ustnej w przypadku występowania stanów zapalnych gardła, kandydozy, opuchniętych dziąseł i pleśniawek. Zewnętrznie sporządza się z niego okłady na miejsca obrzęknięte z zaburzonym mikrokrążeniem (siniaki, uderzenia i skręcenia stawów, artretyzm). Po rozcieńczeniu z wodą ocet estragonowy może posłużyć jako płukanka na włosy i skórę głowy. Zamykając łuski włosa, nadaje im blask i puszystość oraz niweluje łupież. W formie toniku na skórę ocet estragonowy działa przeciwtrądzikowo i przeciwłojotokowo. W razie wystąpienia infekcji intymnych można go użyć do zakwaszania środowiska pochwy i sromu. W kulturze arabskiej estragon jest stosowany w celu łagodzenia problemów ze snem oraz jako środek maskujący smak leków. Rosyjska medycyna ludowa uznaje go za zioło pomocne w leczeniu wysypek, podrażnień skóry, przy zapaleniu żołądka, niestrawności oraz występującym bólu zęba. Na terenach Azerbejdżanu estragon był stosowany przez ludność do ograniczania napadów padaczkowych. W indyjskiej medycynie naturalnej – ajurwedzie – estragon jest uznawany za środek przeciwrobaczy, przeciwgorączkowy, immunostymulujący i regulujący cykl menstruacyjny kobiet.

Obecnie olejek estragonowy ze względu na swój unikalny zapach jest wykorzystywany w kosmetyce do produkcji luksusowych perfum, kosmetyków pielęgnacyjnych i do aromaterapii.

Ziele estragonu zawiera substancje kumarynowe (ok. 1%), wśród których można wymienić: skopoletynę, skoparon, drakumerynę, artemidynę, eskuletynę, eskulinę i kapilarynę. Kolejną grupą związków obecnych w Herba Dracunculi są flawonoidy stanowiące średnio 0,5–1,9%. Przykładowe związki z tej grupy to kwercetyna, kempferol, luteolina, izoramnetyna i ich glikozydy, naringenina, annagenina, pinocembryna i estragonozyd. Ponadto ziele estragonu kryje w sobie fenolokwasy, m.in. kwas chlorogenowy, kwas kawowy czy kwas wanilinowy, oraz alkamidy, poliacetyleny, garbniki, fitosterole (beta-sitosterol, stigmasterol), kwasy tłuszczowe, witaminę C i związki jodu. Głównym składnikiem olejku estragonowego jest estragol zwany również metylochawikolem (40–85%). Olejek zawiera sabinen (ok. 35%), metyloeugenol (ok. 25%) i elemycynę (do 57%). Pozostałe komponenty to m.in. terpinen-4-ol, β-ocimen, cis-ocimen, α-trans-ocimen, limonen i trans-anetol, α-fellandren, β-fellandren (Z)-artemidyna oraz kapilen.

Wodno-alkoholowe ekstrakty z ziela estragonu posiadają udowodnione działanie ochronne na wątrobę. W badaniach na szczurach podawano estragon w formie ekstraktu przed ekspozycją na czynnik uszkadzający hepatocyty. W porównaniu do grupy kontrolnej zmiany histopatologiczne narządu były mniejsze wśród szczurów, które otrzymały wcześniej wodno-alkoholowe wyciągi z Artemisia dracunculus. Stwierdzono również niższy poziom wskaźników wątrobowych wśród tej grupy, co wskazuje na właściwości hepatoprotekcyjne estragonu.

Ziele estragonu działa hipoglikemizująco. W badaniu klinicznym z udziałem 24 pacjentów ze stwierdzonym upośledzeniem tolerancji glukozy dowiedziono, że podawanie etanolowego ekstraktu z bylicy estragon w formie kapsułek (dawka 100 mg przez okres 3 miesięcy) spowodowało spadek stężenia hemoglobiny glikowanej oraz obniżenie ciśnienia skurczowego krwi. Estragon przyczynił się również do wzrostu ilości cholesterolu HDL.

Bylica estragon posiada właściwości regulujące pracę tarczycy, wymagane są jednak dalsze badania w tym zakresie. W doświadczeniach na szczurach z niedoczynnością tarczycy zwierzętom podawano doustnie wodny ekstrakt z estragonu. Aplikowanie dawki 300 mg/kg masy ciała zwierząt skutkowało wzrostem stężenia hormonów tarczycy – tyroksyny i trójjodotyroniny. To samo badanie zwróciło uwagę na właściwości antyutleniające rośliny. Estragon powodował wzrost stężenia glutationu komórkowego (przeciwutleniacz) oraz spadek wskaźników stresu oksydacyjnego (aldehydu malonowego). Metodą ABTS oraz testami DPPH udowodniono aktywność przeciwutleniającą wodno-etanolowych ekstraktów z Herba Dracunculi.

Estragon ma potencjalne działanie przeciwjaskrowe. W jednym z badań ekstrakty z ziela Artemisia dracunculus wykazały zdolność do hamowania enzymów anhydrazy węglanowej I i II, a tym samym zapobiegały gromadzeniu się płynu wewnątrz gałki ocznej. Wyizolowane związki, które podejrzewa się o te właściwości, to m.in. trans-anetol, stigmasterol oraz herniaryna.

Obecnie mają miejsce badania nad właściwościami antyproliferacyjnymi ziela estragonu wobec różnych linii komórek nowotworowych. W Meksyku przeprowadzono badania na myszach z chłoniakiem linii komórkowej L5178Y. Zwierzętom podawano ekstrakt acetonitrylowy z liści Artemisia dracunculus. W wynikach doświadczenia podkreślono zmniejszenie ogólnej liczby komórek nowotworowych, co powiązano z wysokim stężeniem polifenoli w badanym surowcu.

Związki flawonoidowe oraz fenolokwasy zawarte w estragonie warunkują jego potencjalne działanie antydepresyjne. Badania na zwierzętach laboratoryjnych, które zostały poddane szeregowi testów (m.in. test wicia oraz test pływania) po wcześniejszej kuracji etanolowymi ekstraktami z Artemisia dracunculus, wykazały zmniejszony czas bezruchu myszy oraz obniżone stężenie cytokin prozapalnych towarzyszących zwykle stanom lękowym. W 2020 roku przeprowadzono badanie oceniające wpływ różnych ekstraktów (metanolowego, etanolowego, wodnego i z użyciem octanu etylu) na inhibicję izoenzymów oksydazy monoaminowej A (hMAO-A) i oksydazy monoaminowej-B (hMAO-B). Wspomniane izoenzymy są czynnikami rozwoju chorób neurodegeneracyjnych, m.in. depresji klinicznej i choroby Parkinsona. Ekstrakty z estragonu wykazywały działanie hamujące na hMAO-A oraz hMAO-B (najsilniej działał ekstrakt metanolowy), były jednak słabsze od związków referencyjnych (selegiliny i chlorgyliny).

Ekstrakty z ziela estragonu posiadają działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne. Ocenę aktywności przeciwzapalnej potwierdzono na modelu obrzęku ucha, natomiast właściwości przeciwbólowe zostały udowodnione w testach gorącej płyty, teście formalinowym oraz teście wicia u myszy. Dootrzewnowe podawanie wyciągu etanolowego z Herba Dracunculi (dawki 5 mg, 10 mg, 50 mg lub 100 mg/kg masy ciała zwierząt) powodowały zmniejszone odczuwanie bólu. Po zastosowaniu naloksonu działanie nocyceptywne było zmniejszone, co udowadnia opioidowe mechanizmy działania przeciwbólowego estragonu.

Olejek estragonowy posiada udokumentowane działanie przeciwbakteryjne wobec wielu gatunków bakterii. Testy objęły m.in. Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Micrococcus luteus, Bacillus subtilis, Bacillus cereus, Listeria monocytogenes, Streptococcus pyogenes, Streptococcus typhimurium, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Shigella flexneri, Shigella marcescens, Pseudomonas aeruginosa i Salmonella spp. Roślina wykazuje również działanie grzybobójcze. W jednym z przeprowadzonych badań wodno-etanolowy ekstrakt z estragonu hamował kolonie grzybów Aspergillus fumigatus, Aspergillus versicolor, Aspergillus ochraceus, Aspergillus niger, Trichoderma viride, Penicillium funiculosum, Penicillium ochrochloron, Penicillium verrucosum. Bylica estragon posiada potencjał przeciwpierwotniakowy. Etanolowy ekstrakt z Artemisia dracunculus był skuteczny w zwalczaniu Leishmania major.

Przykładowe przepisy:

• Nalewka: nalewkę sporządza się w proporcji 1:5 – 1 część suszonego bądź świeżego surowca zalewa się 5 częściami alkoholu 40–60%. Całość należy odstawić na okres tygodnia, po czym przefiltrować. Zwyczajowe dawkowanie: 1–2 razy dziennie po 5 ml Tinctura Dracunculi; w razie chorób układu oddechowego 4 razy dziennie 5 ml nalewki po zmieszaniu z mlekiem i miodem bądź sokiem malinowym.
• Napar: 1 łyżkę rozdrobnionego ziela estragonu należy zalać 200 ml wrzącej wody lub mleka. Całość zaparza się pod przykryciem przez 20 minut. Gotowy napar należy przecedzić i wypić bezpośrednio po przygotowaniu. Dawkowanie: 1–2 razy dziennie szklanka Infusum Dracunculi.
• Ocet estragonowy: sporządza się przez umieszczenie gałązek estragonu w occie spirytusowym, winnym bądź jabłkowym. Dawkowanie: zewnętrznie do nacierania opuchniętych miejsc w celu poprawy krążenia, do płukania włosów – 1 łyżka na 1 litr wody; do przecierania skóry – 1 łyżeczka na szklankę wody (tonik estragonowy); do podmywania miejsc intymnych w razie infekcji – 1 łyżeczka octu na 100 ml roztworu kwasu mlekowego 0,5%; do płukania gardła i jamy ustnej – 1 łyżka octu na 1–2 szklanki wody.
• Olejek estragonowy – w celu eliminacji pasożytów 10–15 kropli na czczo, 1 raz dziennie przez 3 dni.

Agencja Żywości i Leków FDA określa estragon i surowce pozyskiwane z rośliny jako bezpieczne do spożywania (2020). Istnieją jednak doniesienia o potencjalnej indukcji powstawania guzów wątroby przez niektóre związki zawarte w Artemisia dracunculus. Mowa tu o estragolu i metyloeugenolu, które zostały uznane przez organizację EFSA (Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności) za substancje genotoksyczne i rakotwórcze. Związki te tworzyły w organizmach badanych zwierząt szkodliwe metabolity (głównie 1′-hydroksymetyloeugenol) zaburzające syntezę DNA hepatocytów, promowały powstawanie guzów neuroendokrynnych w żołądku, nowotworów nerek, gruczołów sutkowych i zmian w tkance podskórnej.

HMPC, czyli Komitet ds. Produktów Leczniczych Roślinnych, nie zaleca przekraczać następujących dawek estragolu dziennie:

• dla dzieci – 1,0 μg/kg masy ciała,
• dla dorosłych – 51,8 mg/kg masy ciała.