Pierwiosnek lekarski — remedium na kaszel, gardło i zatoki

Pierwiosnek lekarski (łac. Primula officinalis) to wieloletnia bylina należąca do rodziny pierwiosnkowatych. Zwany jest także pierwiosnkiem wiosennym Primula veris. Stanowi oznakę końca zimy i symbol rozpoczynającego się przedwiośnia. W medycynie ludowej możemy spotkać się z nazwami, takimi jak pierwiosnka lekarska, prymula, prymulka oraz kluczyki. Roślina występuje na obszarach klimatu umiarkowanego Europy i Azji. W Polsce możemy ją spotkać głównie w regionach nizinnych, m.in. w lasach, zaroślach, pastwiskach, terenach nadrzecznych i łąkach. Do 2014 roku pierwiosnek lekarski objęty był częściową ochroną gatunkową.

Primula officinalis jest byliną o różyczkowatym pędzie (długość kłącza mieści się w granicach 1-5 cm). Z kłącza wyrastają liczne korzenie w kolorze szarobrunatnym, o bruzdowatej powierzchni. Mają delikatną strukturę i grubość rzędu 1-2 mm. Łodyga pierwiosnka lekarskiego wyrasta z kłącza. Osiąga rozmiary około 40-50 cm. Jest pozbawiona liści, natomiast pokrywają ją liczne włoski. Kształt liści określany jest jako jajowaty bądź jajowatoeliptyczny. Liście zebrane są w rozety. Ich spód jest omszony, a powierzchnia pomarszczona. U nasady liścia znajduje się oskrzydlony ogonek liściowy. Brzeg liści jest nieregularnie karbowany. Okres kwitnienia pierwiosnka lekarskiego przypada na marzec-maj. Kwiaty Primula officinalis mają kolor żółty i średnicę wynoszącą 1-2 cm. Są zrosłopłatkowe, pięcioczęściowe, a od spodu widoczny jest rurkowaty kielich w kolorze jasnozielonym. W kwiatach występuje 5 pręcików przyrośniętych do rurki korony. Na każdym płatku kwiatowym umiejscowiona jest pomarańczowa plamka. Kwiaty pierwiosnka wydzielają intensywny, miodowy zapach. Tworzą baldaszek na szczycie pędu rośliny. Owoc rośliny stanowi wydłużona, jajowata torebka.

Pierwiosnek lekarski to roślina wykorzystywana od lat w medycynie ludowej. Surowcem zielarskim pierwiosnka są wysuszone kwiaty wraz z kielichami (Primulae flos cum calycibus) oraz wysuszone kłącza lub korzenie (Primulae radix). Kwiaty pierwiosnka są zbierane wczesną wiosną (marzec-kwiecień), natomiast zbiór korzeni jest przeprowadzany jesienią.

Pierwsze wzmianki na temat rośliny pochodzą już z XII wieku. Pierwiosnek od lat był wykorzystywany jako remedium na stany zapalne oskrzeli, środek wykrztuśny, środek skuteczny w terapii krztuśca, jako zioło pomocne podczas napadów astmatycznych i przy uciążliwym kaszlu. W medycynie chińskiej Primulae flos stosuje się jako surowiec o działaniu uspokajającym, relaksującym, nasennym oraz pomocniczo w infekcjach dróg moczowych. Aby przyrządzić herbatkę z kwiatów pierwiosnka lekarskiego, należy zalać łyżkę surowca szklanką wrzątku bądź mleka. Całość należy zaparzać przez okres 15 minut. Pozyskanym preparatem można przemywać także skórę ze zmianami zapalnymi w celu zniwelowania obrzęków bądź szybszego gojenia się ran. Najprawdopodobniej pierwiosnek przynosi ulgę ze względu na obecność substancji garbnikowych, które działają ściągająco na skórę. W terapii utrudnionego odkrztuszania, przy problemie zalegającej flegmy oraz w przypadku kaszlu palacza napar z pierwiosnka można połączyć z naparem anyżowym bądź tymiankowym. Z pierwiosnka lekarskiego tworzone są także syropy. W tym celu kwiaty zalewa się wrzącą wodą i gotuje przez okres około 30 minut. Po tym czasie całość należy pozostawić pod przykryciem na 12 godzin. Po przefiltrowaniu kwiatów do wywaru konieczne jest dodanie cukru i podgrzewanie aż do uzyskania konsystencji gęstego syropu. Aby stworzyć mieszankę uspokajającą i nasenną, można zmieszać kwiaty pierwiosnka z lawendą, kozłkiem, dziurawcem, krwawnikiem i chmielem. Przepis na ziołomiód z wykorzystaniem pierwiosnka to połączenie zmielonej łyżki ziela pierwiosnka, łyżki miodu lipowego i 10 kropli gliceryny. Gotowy produkt ma łagodzić napięciowe bóle głowy i nerwowość.

Na rynku znajdują się preparaty o statusie leków zawierające w swoim składzie kwiat pierwiosnka wraz z kielichem lub też korzeń pierwiosnka lekarskiego. Występują w postaci syropów, kropli doustnych bądź tabletek. Wskazaniami do ich stosowania są nieżyty dróg oddechowych przebiegające z utrudnionym odkrztuszaniem oraz męczący suchy kaszel (korzeń). Lek zawierający Primulae flos jest zarejestrowany w terapii stanów zapalnych zatok o charakterze ostrym bądź przewlekłym. Pierwiosnek lekarski wchodzi w skład licznych suplementów diety przeznaczonych do walki z przeziębieniem. Roślina podana w postaci syropu bądź tabletek do ssania łagodzi stany zapalne jamy ustnej, gardła i krtani, powlekając podrażnioną błonę śluzową. Suplementy diety z pierwiosnkiem i innymi roślinami leczniczymi są dedykowane do utrzymania prawidłowej pracy zatok i górnych dróg oddechowych. Najczęściej pierwiosnek łączy się z zielem werbeny pospolitej, kwiatem dziewanny drobnokwiatowej oraz bzem czarnym.

Istnieje legenda wyjaśniająca potoczną nazwę pierwiosnka lekarskiego, tj. kluczyki. Według podania św. Piotr upuścił klucze do bram nieba, a w miejscu, gdzie upadły, wyrosły pierwiosnki.

Pierwiosnek lekarski Primula officinalis to roślina bogata w liczne związki o udowodnionej aktywności biologicznej. Zaliczamy do nich saponiny (prymulasaponina A, protoprymulagenina A, 28-dehydroprymulagenina A, prywerogenina A i B), flawonoidy (apigenina, izoramnetyna, kemferol, luteolina, kwercetyna), olejki eteryczne (zawierające m.in. salicylany: 4-metoksysalicylan metylu i 5-metoksysalicylan metylu), glikozydy fenolowe, karotenoidy, chinony i garbniki. Kłącza i korzenie byliny charakteryzują się większą zawartością saponin triterpenowych, podczas gdy kwiaty wraz z kielichami obfitują w związki flawonoidowe.

Surowce lecznicze pierwiosnka lekarskiego Primulae flos cum calycibus (wysuszone kwiaty wraz z kielichami) oraz Primulae Radix (wysuszone kłącza lub korzenie) wykazują działanie wykrztuśne. Saponiny triterpenowe w nich zawarte upłynniają wydzielinę zalegającą w drogach oddechowych, ułatwiając jej odkrztuszanie. Ponadto związki saponinowe nasilają ruchy rzęsek nabłonka oddechowego, pobudzając tym samym odruch kaszlowy. Mechanizm działania wykrztuśnego saponin triterpenowych polega na drażnieniu zakończeń nerwów czuciowych w błonie śluzowej żołądka. Prowadzi to do stymulacji nerwu błędnego, który na drodze odruchowej zwiększa czynności sekretomotoryczne.

Saponiny triterpenowe warunkują także właściwości przeciwdrobnoustrojowe rośliny. Udowodniono aktywność przeciwgrzybiczą pierwiosnka lekarskiego wobec Candida albicans, Aspergillus niger, Trichomonas maenagrophytes. Związki saponinowe działają na ścianę komórkową grzybów, prowadząc do zwiększenia jej przepuszczalności, a w rezultacie do apoptozy (obumierania) komórek. Badania wykazały skuteczność przeciwwirusową ekstraktów z pierwiosnka wobec wirusa grypy A2 oraz ich działanie przeciwbakteryjne m.in. wobec Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Enterococcus faecalis, Bacillus cereus, Pseudomonas fluorescens. Najprawdopodobniej punktem uchwytu działania saponin zawartych w surowcu jest błona komórkowa bakterii. Przypuszcza się, że saponiny triterpenowe mogą także zwiększać produkcje lizozymu rozkładającego drobnoustroje.

Działanie moczopędne pierwiosnka lekarskiego uwarunkowane jest zawartością flawonoidów oraz saponin triterpenowych w roślinie. Związki te zwiększają stopień przekrwienia miąższu nerkowego i przyspieszają proces filtracji kłębuszkowej. Silniejsze działanie moczopędne wykazuje kwiat pierwiosnka lekarskiego w porównaniu z korzeniami Primulae radix. Ponadto flawonoidy zawarte w wysuszonych kwiatach i kielichach pierwiosnka działają napotnie poprzez wpływ na ośrodki termoregulacyjne. Badania z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych wykazały spazmolityczny wpływ związków flawonoidowych Primulae flos cum calycibus na mięśnie gładkie jelit (apigenina, kwercetyna, kemferol). Zawartość saponin triterpenowych oraz w mniejszym stopniu związków flawonoidowych i niektórych składowych olejków eterycznych pierwiosnka lekarskiego (m.in. salicylanów) warunkuje jego właściwości przeciwzapalne. Mechanizm działania hamującego na reakcje zapalną polega na zmniejszeniu wytwarzania cytokin m.in. czynnika martwicy nowotworu TNF-α, interferonu IFN-γ oraz interleukiny (IL). Ponadto saponiny triterpenowe, salicylany i flawonoidy blokują enzymy reakcji zapalnej (fosfolipaza A2, cyklooksygenaza, lipooksygenaza, syntaza tlenku azotu, elastaza, syntetaza prostaglandynowa).

Ustalono, że dobowa dawka doustna kwiatów pierwiosnka lekarskiego Primula officinalis nie powinna przekraczać 2-4 g, przy zachowaniu maksymalnej dawki jednorazowej wynoszącej 1 g surowca Primulae flos cum calycibus. W przypadku korzenia pierwiosnka lekarskiego dawka per os (doustna) wynosi 0,5-1,5 g na dobę. Jednorazowo nie należy spożywać więcej niż 0,2-0,5 g Primulae radix.

Należy zachować ostrożność podczas stosowania preparatów pierwiosnka lekarskiego u osób z wrażliwym żołądkiem. Wskazane jest przyjmowanie leków z Primula officinalis po posiłkach, aby zniwelować działanie drażniące saponin rośliny na przewód pokarmowy.

Brak jest danych na temat bezpieczeństwa stosowania pierwiosnka lekarskiego przez kobiety w ciąży i karmiące piersią.

Pierwiosnek lekarski jest często stosowany z innymi ziołami o działaniu sekretolitycznym bądź sekretomotorycznym, między innymi z zielem tymianku Thymi herba oraz korzeniem goryczki Gentianae radix. Takie połączenie wykazuje synergizm działania w leczeniu nieżytów górnych dróg oddechowych. Badania wykazały efekt hiperaddycji ziela tymianku i wyciągów z korzenia pierwiosnka wobec działania hamującego na uwalnianie związku prozapalnego – interleukiny IL-8.

Przedawkowanie preparatów pierwiosnka lekarskiego może skutkować zaburzeniami ze strony przewodu pokarmowego ze względu na zawartość saponin w surowcu. Objawy to ból żołądka, nudności, wymioty oraz biegunka. Roślina może stać się przyczyną wystąpienia alergii kontaktowych na skórze (zaczerwienienie, świąd, wyprysk, pokrzywka, osutka) oraz układowych reakcji alergicznych, takich jak obrzęk naczynioruchowy, duszność i obrzęk twarzy.